Ապրիլյան պատերազմի այլընտրանքային պատմությունը

2018-Ի ՀԵՂԱՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆԸ՝ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՆԵՐԻ ՄԱՍ

Քանի որ հիշատակեցինք 2018-ի հեղափոխությունը, մի երկու խոսք էլ այդ մասին: Շատերը հեղափոխությունն ընկալում ու գնահատում են որպես 1990- ականներին իրենց կարծիքով անավարտ մնացած լիբերալ հեղափոխության շարունակություն, նոր սերիա, հերթական փուլ եւ այլն, եւ ընդհանրապես 2018- ը դիտարկում են որպես լիբերալ ուտոպիզմի բաղկացուցիչ մաս: Իրականում 2018-ի հեղափոխությունը անկախ մասնակիցների ու նույնիսկ առաջորդների կարծիքից մասը եւ շարունակությունն է ոչ թե անցյալի ինչ-որ գործընթացի (թեեւ բնական է, որ կան ամուր ու կարեւոր ժառանգական կապեր, մեկը մյուսին չի բացառում), այլ ժամանակակից մեծ միտման Արեւմուտքում եւ Մերձավոր Արեւելքում էլիտաների մեծ ճգնաժամի, որի արտահայտումները շատ տարբեր են տարբեր միջավայրերում՝ ԱՄՆ-ից ու Ֆրանսիայից մինչեւ Սիրիա ու Եգիպտոս կամ Ուկրաինա, բայց էությունը նույնն է:

Հայաստանում մինչեւ 2018-ն էլ եղել են մեծ հրապարակային ընդդիմադիր շարժումներ, բայց դրանք չնայած հաճախ շատ մեծ ծավալներ են ունեցել, երբեք չեն հասել վերջնական հաղթանակի: Իսկ 2018-ին ոչ միայն պարզապես օրվա կառավարությունն ու իշխող թիմը հեռացվեցին, այլեւ մի ամբողջ շրջան ավարտվեց. Ղարաբաղյան շարժմամբ եւ նրա շարունակությամբ ձեւավորված հայկական վերնախավը հեռացվեց իշխանությունից: Լավ է, թե վատ, բայց էլիտաների համաշխարհային մեծ ճգնաժամի մի տեղական դրսեւորում էր, իսկ հայկական հեղափոխությունը՝ մի տեղական դրսեւորում աշխահով մեկ ծավալվող ժողովրդական հակաէլիտար շարժումների (այսօրվա քաղաքական ժարգոնով ասած՝ պոպուլիստական, որն իրական պոպուլիզմի՝ դեմագոգիայի հետ կապ չունի):

Սա մեր հեղափոխության մեծ էությունն է, ինչը չի նշանակում, որ մանրամասներում ամեն բան պետք է համընկնի մյուսների հետ: Պարզապես պետք է հասկանալ պատմագիտական եւ քաղաքագիտական հիմնասկզբունքներից մեկը. ցանկացած երեւույթ բացատրելի է միայն ու միայն իր բնական միջավայրի՝ ժամանակի ու տեղի մեջ, եւ հակառակը, չի կարող բացատրվել որպես ոչ թե իր, այլ մի անցյալ ժամանակի օրգանական մաս: Ընդ որում՝ ժամանակը չի լինում տեղական, այլ համաշխարհային, միջազգային: Ճիշտ է, ժամանակակից ընկալման մեջ լռելյայն գերակայում է հակառակ պատկերացումը՝ «պրոգրեսիստական», իբր տարբեր երկրների, ազգերի եւ պետությունների ժամանակները տարբեր են՝ բաժանվում են զարգացածների ու հետամնացների, ուր հետ ընկածներն իբր կրկնում են զարգացածների անցյալի տարբեր փուլերը, տարբեր ժամանակները: Ըստ այդմ՝ միասնական համաշխարհային, միջազգային ժամանակի փոխարեն կան տարբեր՝ միմյանցից կտրված տեղական ժամանակներ: Չենք ուզում այստեղ քննել պրոգրեսիզմի այս միամիտ տարբերակը, ասենք միայն, որ ավելին չէ, քան սովորական հավատքը: Յուրաքանչյուր պատմական էպոխա ունենում է իր հավատքը՝ սկզբունքորեն անհիմնավորելի պատկերացումների համակարգ, որոնց, ըստ Տերտուլիանոսի հայտնի խոսքի, հավատում են, քանզի անհեթեթ են, աբսուրդ: Նրբությունն այստեղ այն է, որ ժամանակի միասնությանը չհավատալը եւ այն կտրտված պատկերացնելը հենց ժամանակաշրջանին բնորոշ առանձնահատկություն է: Այսինքն՝ մենք ապրում ենք մի մեծ էպոխայում, որի բնորոշ գծերից է չհավատալ սեփական միասնականությանը:

Այսպես՝ կարծում են, թե իսլամական ահաբեկչությունը ոչ թե ժամանակին բնորոշ՝ ժամանակակից երեւույթ է, այլ մութ անցյալի ինչ-որ մնացուկ կամ անսպասելի վերադարձ: Այդուհանդերձ, լուսավոր համարվող էպոխան հավատում է ուրվականներին եւ մեռելների վերադարձի հնարավորությանը: Ժամանակակիցը հոմանիշ է լավ բաների այդ հավատքի սահմաններում, արդ, ինչպե՞ս կարող է վատ բանը լինել ժամանակակից: Հենց իրենք՝ իսլամիստները, հավատում են, որ իրենք այլ բան չեն, քան Մոհամեդ մարգարեի ժամանակների անարատ իսլամի վերադարձը, ինչը, իհարկե, այլ բան չէ, քան մաքուր ուտոպիա, բայց նաեւ արտահայտում իրենց «թարս պրոգրեսիստ», այսինքն՝ ժամանակակից մարդիկ լինելուն: Իրականում իսլամական տեռորիզմը ոչ մի կապ չունի ոչ հեռավոր, ոչ էլ մոտակա անցյալի հետ (օրինակ՝ 1960-80- ականներին մերձավորարեւելյան ահաբեկչության գերակշիռ մասը սոցիալիստական եւ ազգային-ազատագրական գաղափարների կրողներ էին եւ աշխարհիկ), այլ մաքրամաքուր ժամանակակից, նույնիսկ գերժամանակակից երեւույթ է, նույնքան ժամանակակից, որքան սմարթֆոնը կամ արագ ինտերնետը՝ առաջացած միանգամայն ժամանակակից խնդիրներից ու հանրային կառուցվածքի հակասություններից:

Լավն ու վատը, դրականն ու բացասականը կապ չունեն ժամանակակիցի հետ: Ժամանակը մի մեծ համակարգ է՝ պայմանական պլյուս-մինուս բեւեռներով, ընդ որում՝ մեկի գոյությունը պայմանավորված է մյուսով: Զարգացած եւ հետամնաց երկրները ոչ թե տարբեր աշխարհներ ու տարբեր ժամանակներ են, այլ միեւնույն համակարգի մասը. մեծ հարստությունը ոչ միայն ենթադրում է մեծ աղքատություն, այլեւ հիմնված է դրա վրա: Ժամանակակից հավատքի միֆերից է այն, որ բոլորը հնարավորություն ունեն մտնելու զարգացածների էլիտար ակումբ, եթե կիրառեն այսինչ ու այնինչ մոգական գործողությունները՝ կապված քաղաքական ու տնտեսական համակարգերի բարեփոխումների հետ: Իրականությունն այն է, որ հարստության եւ աղքատության համաչափությունը պետք է մոտավորապես նույն մակարդակին մնա, որպեսզի միջազգային համակարգը չփլուզվի:

Բուն թեմայից շեղվեցինք՝ ցույց տալու համար, որ հայկական իրողությունները մաս են միասնական միջազգային ժամանակի: Դուր է գալիս մեզ, թե ոչ, 2016-ի պատերազմը եւ 2018-ի հեղափոխությունը ոչ միայն կապված են միմյանց հետ, այլեւ մասն են եւ բնական շարունակությունը ժամանակակից, համընթաց միջազգային գործընթացի եւ նախեւառաջ դրա:

2016-Ի ԱՊՐԻԼ՝ ՀԱՂԹԱՆԱ՞Կ, ԹԵ՞ ՊԱՐՏՈՒԹՅՈՒՆ

Եթե 2016-ի պատերազմն այդքան կարեւորություն ունի, որ համարում ենք Հայաստանի Հանրապետության պատմության որակապես մի նոր փուլի սկզբնական կետ, ապա անպայման կարեւոր է հասկանալ՝ իսկ ի՞նչ կարող էր լինել, եթե պատերազմը ստանար այլ ընթացք եւ այլ ելք:

ՍԱ ԱՐԴԵՆ ՈՉ ՄԻԱՅՆ ԶՈՒՏ ԶՎԱՐՃԱԼԻ, ԱՅԼԵՒ ԿԱՐԵՎՈՐ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ ՀԱՐՑ Է:

Բայց կառուցելու համար իրատեսական եւ ոչ զուտ ֆենթեզի այլընտրանքային սցենար 2016-ի ապրիլի վերաբերյալ, պետք է նախ հասկանալ, թե ինչ տեղի ունեցավ իրականում 2016-ին՝ պատերազմի, դրա ծագման, ընթացքի, արդյունքի ու հետեւանքների էությունը:

Որեւէ ռազմական գործողությունների նպատակը երբեք զուտ ռազմական լինել չի կարող, այլ նախեւառաջ քաղաքական է: Սա ռազմական ոլորտի կարեւոր առանձնահատկություններից է, այն գործիքային է՝ ըստ Կլաուզեւիցի դասականությունից մաշված, բայց իմաստը չկորցրած սահմանման՝ «պատերազմը քաղաքականության շարունակությունն է», այսինքն՝ քաղաքականության գործիքներից մեկը, այլ՝ խաղաղ գործիքների սպառման դեպքում: Ռազմական ոլորտը ոչ թե պարզապես կապված է քաղաքականի հետ, ինչպես, ասենք, տնտեսությունն է կապված կամ արվեստը, այլ հենց քաղաքականի մասն է, եւ ինքն իր մեջ, ինքն իրենով իմաստ չունի, ոնց որ ինքնին իմաստ չունի, ասենք, մուրճը շինարարությունից դուրս: Դա նշանակում է, որ օրինակ՝ գնահատելու համար ռազմական գործողության արդյունքը՝ հաղթանա՞կ, թե՞ պարտություն, հնարավոր չէ հիմնվել միայն զուտ ռազմական տվյալների վրա, այլ անհրաժեշտ է քաղաքական վերլուծություն: Քանի որ ցանկացած պատերազմի վերջնանպատակը ռազմական չէ, այլ քաղաքական, իսկ ռազմականը միայն միջոց եւ գործիք է քաղաքական նպատակի իրացման համար, ապա ռազմաքաղաքական վերլուծության խնդիրը նախ տվյալ պատերազմի քաղաքական նպատակի սահմանումն է: Ըստ այդմ՝ պատերազմի արդյունքը պետք է հաղթական գնահատել, եթե իրացվել է այն քաղաքական նպատակը, որի համար սկսվել է պատերազմը, եւ հակառակը, պարտություն համարել, եթե ձախողվել է այն քաղաքական նպատակը, որը դրել էր իր առջեւ պատերազմը նախաձեռնող կողմը: Մնացած տվյալները՝ տարածքների գրավում ու կորուստ, նույնիսկ առանձին ճակատամարտերում հաղթանակ եւ պարտություն, այս հիմնական գործոնի համեմատ երկրորդական, «բոնուսային» դեր են ստանում: Պատերազմների պատմությունը լի է հաղթանակած ճակատամարտերով, որոնք չեն ունեցել ստրատեգիական հետեւանք, եւ հակառակը, քիչ չեն առանց մեծ ճակատամարտերի շահած պատերազմները:

Չնայած Հայաստանը պատերազմող երկիր է, եւ թվում էր՝ մեր հանրությունը, հատկապես վերնախավը պետք է գոնե բազիսային մակարդակով ծանոթ լինեին ռազմական պատմությանն ու ռազմական տեսության տարրերին, սակայն գիտենք, որ դա ավելի քան հեռու է իրականությունից: Պատճառը մեր վերնախավի ընդհանուր «դեկորատիվ» բնույթն է՝ անհամապատասխանությունն այն հողին ու միջավայրին, որում ապրում են «թվալու», այլ ոչ թե «լինելու»՝ «եվրոպացի» խաղալու հիմնարար կենսակերպը (չնայած ռազմական միտքը հենց մեծ եվրոպական քաղաքակրթության կարեւորագույն տարրերից է, բայց դա մերոնց իմացած Եվրոպան չէ):

ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ ՄԱՍԻՆ ՄԵԶԱՆՈՒՄ ԳԵՐԱԿԱՅՈՂ ՊԱՏԿԵՐԱՑՈՒՄՆԵՐԻ ՀԻՄՔՈՒՄ ՍՈՎԵՏԱԿԱՆ ՇՐՋԱՆԻ ԿՌԻՎ-ԿՌԻՎ ԿԻՆՈՆԵՐԻՑ ՓՈԽԱՌԱԾ ՄԻ ՔԱՆԻ ՀԱՍԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆ Է, ՈՐՈՆՑԻՑ ԱՄԵՆԱՏԱՐԱԾՎԱԾԸ ԿԱՊԻՏՈՒԼՅԱՑԻԱ ԲԱՌՆ Է:

Ըստ այդմ՝ պատերազմների իբր օրինաչափ ավարտը կապիտուլյացիայի ակտի ստորագրումն է: Խոսքը, անշուշտ, անվերապահ կապիտուլյացիայի մասին է, քանի որ կապիտուլյացիան եւ անվերապահ կապիտուլյացիան որակապես տարբեր բաներ են, չնայած մերոնք դա առանձնապես չեն տարբերում: Առաջինը՝ անվերապահ կապիտուլյացիան, իրավական ձեւակերպում է, որն ամբողջ համաշխարհային պատմության մեջ կիրառվել է միայն Երկրորդ համաշխարհայինում, եւ հենց դրա համար էլ կարելի է ասել ստեղծվել է (թեեւ կան ավելի վաղ կիրառման դեպքեր, բայց այլ իմաստով): Ի դեպ, հենց անվերապահ կապիտուլյացիայի աննախադեպ պահանջի պատճառով է Երկրորդ համաշխարհայինը երկարել ավելի, քան կարող էր տեւել այդ պահանջի բացակայության դեպքում, ինչը հավելյալ միլիոնավոր մարդկային զոհերի ու ավերածությունների պատճառ է: Իսկ կապիտուլյացիան առանց անվերապահի՝ նշանակում է պատերազմի ըթնացքում ցանկացած հանձնման ակտ, որը կարող է ավարտել ոչ միայն տվյալ պատերազմը, այլեւ, օրինակ, ճակատամարտը կամ պաշարումը (հիմնականում հենց բերդերի պաշարման պատմությունից էլ այս եզրը մտել է ռազմական իրավունքի ոլորտ):

Այն, որ դա մոտավորապես այդպես պետք է լիներ, վկայում է ոչ միայն պարզ տրամաբանությունը, այլեւ պատերազմին հետեւած դեպքերի ընթացքը Հայաստանում: Պատերազմից անմիջապես հետո սկսվեցին պարտության քարոզի փորձերը: Դրանք սկզբում այնքան էլ հաջողության չէին հասնում, մինչեւ որ մոտավորապես ամառվա սկզբի կողմերը պայթեցվեց «բոմբը» 800 հեկտարի մասին: Այն, որ հայկական կողմը որոշ դիրքեր ու հողատարածքներ էր կորցրել հրապարակավ, հայտնի էր պաշտոնապես: Նույնիսկ «բոմբ» պայթեցնողներն իրենց հոլովակում օգտագործել էին «Արմենիա» հեռուստատեսության կադրերը, որոնք հստակ ցույց էին տալիս կորցրած դիրքերի տեղը: Հանրությունը լսել էր եւ մեծ ուշադրության չէր արժանացրել: Բայց ահա, երբ նույն՝ պաշտոնապես դեռ մոտ մեկուկես ամիս առաջ հայտարարված եւ արդեն իսկ հայտնի փաստը սկսվեց «ռասկրուտկա» արվել համացանցում արդեն ոչ պաշտոնական՝ ընդդիմադիր եւ, այսպես ասած, հայրենասիրական կողմերից, ապա նույն հայտնի փաստը, որը փաստացի անտեսվել էր, հակարծ դարձավ վրդովմունքի առիթ: Ի վերջո այս քարոզչական պարզ հնարն աշխատեց՝ հանրության զգալի մասին հնարավոր եղավ համոզել, որ պատերազմը տանուլ ենք տվել: Այն ժամանակվա իշխանությունը քիչ բան ուներ հակադարձելու, քանի որ վստահությունը նրա նկատմամբ ցածր էր, եւ եզակի հնարավորությունը՝ պատերազմից դրդված համազգային տրամադրությունը, չօգտագործվեց իշխանություն-հանրություն (եւ ոչ թե իշխանությունկուսակցություններ) երկխոսություն ծավալելու համար: Եթե չհաջողվեց Հայաստանին պարտության մատնել ռազմի դաշտում, ապա քարոզչական պարտությունն էլ «շնից մազ էր» եւ նույնիսկ՝ ավելին: Չեղած, բայց քարոզչական արշավով հանրությանը ներշնչած պարտությունը, թեեւ պակաս չափով, քան իրականը, հիմք էր ստեղծում բանակցությունների ընթացքում Հայաստանի հետ խոսել ավելի կոշտ դիրքերից՝ կորզելու համար Լավրովի պլանի իրացումը՝ խաղաղապահ զորքերի տեղադրմամբ Ղարաբաղյան կոնֆլիկտի գոտում: Ու բացարձակ կարեւոր չէ, թե հայրենասերներից որ մասն էր հասկանում, թե ինչ խաղի գործիք է, կարեւորն այստեղ այն է, որ օբյեկտիվորեն նրանք մասը դարձան Ապրիլյան պատերազմի շարունակության:

ԲԱՆԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆ ԱՅՆ ՏԵՂԸ ՉԵՆ, ՈՒՐ ԳՆՈՒՄ ԵՆ ԽՈՍԵԼՈՒ ՍԵՓԱԿԱՆ ՑԱՆԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՇՈՒՐՋ, ԱՅԼ ԳՈՐԾՈՒՄ Է ԲԱՆԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՊԱՀԻՆ ՁԵՒԱՎՈՐՎԱԾ ՈՒԺԱՅԻՆ ԿՇՌՈՒՅԹԸ:

Եթե Ապրիլյան պատերազմում հայկական կողմն ունենար արդեն հիշատակված «հնչեղ» կորուստները, ապա դրանից հետո անխուսափելի էր նախ՝ ռուսական միջնորդությունը կողմերին՝ անհապաղ նոր բանակցություններ սկսելու առաջարկ, որից հնարավոր չէր հրաժարվել: Նման պայմաններում ցանկացած իշխանություն կամ պետք է համաձայներ լուրջ զիջումների, կամ էլ պատերազմի շարունակությանը անկանխատեսելի հեռանկարներով ու նաեւ ներսում աճող անկայունության ֆոնին: Ի՞նչ էր պահանջվելու Հայաստանից: Ազատագրված շրջանների մեծ մասի զիջում, ինչպես եւ նախատեսված էր Լավրովի պլանով, բայց ամենաէականը՝ խաղաղապահ զորքի տեղակայում առճակատման գոտում: Խաղի մեխը հենց այդ զորքն էր: Պատերազմի քաղաքական նպատակը բացահայտվեց:

Ադրբեջանը չուներ եւ չէր կարող ունենալ այս պատերազմում լիովին ինքնուրույն քաղաքական նպատակ: Բուն նպատակը ռուսական զորքի վերադարձն էր տարածաշրջան, այսինքն՝ վերադարձ 1988-ի վիճակին, որտեղից ամեն բան սկսվեց, որովհետեւ ռուսական զորքի վերադարձը Ղարաբաղ այլ բան չէր նշանակում, քան վերադարձ նախաղարաբաղյան շարժում վիճակին: Զորքերը չեն լինում խաղաղապահ եւ ռազմապահ, զորքերը լինում են այսինչ պետությանը պատկանող, իսկ խաղաղապահը գեղեցիկ անուն է: Ի վերջո ռուսական բանակը մեր տարածաշրջանում, այդ թվում՝ Ղարաբաղում միշտ էլ, եթե ոչ բուն անվամբ, ապա ներկայացվող դերով միշտ էլ եղել է «խաղաղապահ», բա հո չեն ասելու՝ մենք այստեղ բոլորիդ գրավել ենք, խաղաղություն ենք պահպանում, որ իրար չկոտորեք: Իրական պարտության դեպքում Հայաստանը գրեթե շանս չէր ունենալու հրաժարվել այս «փրկությունից»: Ուժային բալանսը հստակ փոխված կլիներ ի վնաս մեզ:

Բայց եթե իրական պարտությունը չեղավ, ապա վիրտուալն էլ որոշ չափով կարող էր նպաստել իրավիճակին:

Հայաստանը պատերազմում հաղթել էր այնքանով, որքանով ռազմական այն խնդիրը, որը պետք է հիմք ստեղծեր քաղաքական նպատակի՝ խաղաղապահ զորքի տեղադրման համար, չէր իրացվել. Ադրբեջանն ի զորու չեղավ հատուկ պատրաստված էլիտար զորքերի կայծակնային հարվածով գրավել գոնե մի քանի բնակավայր, էլ չասած՝ Մարտակերտի կամ Ֆիզուլիի «հնչեղ» օբյեկտների մասին: Սա հայկական կողմի պաշտպանական հաղթանակն էր. ինչպես հիշում ենք՝ հաղթում է նա, ով հասնում է իր քաղաքական նպատակին, եւ հակառակը, պարտվում է այն կողմը, ով նպատակին չի հասնում: Պաշտպանվող կողմի խնդիրն ավելի պարզ է. եթե հարձակվողը չի հասնում իր քաղաքական նպատակին, ապա պաշտպանվողը հաղթում է:

ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ ՇԱՐՈՒՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆՆ ԱՅԼ ՄԵԹՈԴՆԵՐՈՎ, ՄԻՆՉԵՎ ՀՈՒԼԻՍԻ 16-Ը

Չնայած սրան, քաղաքական գործընթացը, որը նախատեսվում էր գործարկվել հայերի ռազմական պարտությունից հետո, միացվեց նաեւ այս դեպքում: Այստեղ չկա ոչ մի հակասություն: Պարզապես պետք է հասկանալ, որ պատերազմը միայն ռազմական գործողություն չէ: Ընդ որում՝ ոչ միայն արդի աշխարհում, այլեւ հնուց ի վեր պատերազմի կարեւոր բաղադրիչներն են ոչ ռազմական՝ քարոզչական, տնտեսական, նույնիսկ մշակութային գործոնները: Ապրիլից հետո պատերազմը շարունակվեց այլ մեթոդներով՝ ոչ ուղիղ ռազմական: Ինչպես որ պատերազմը քաղաքականության շարունակությունն է այլ միջոցներով, այդպես էլ կարող ենք ասել, որ քարոզչությունը եւ մնացածները պատերազմի շարունակությունն են այլ մեթոդներով: Վիրտուալ քարոզչական պարտությունը, որը մեծ ջանքերով, բայց ի վերջո հաջողությամբ հրամցվեց հայ հանրությանը, նույնպես որոշ չափով փոխում էր բալանսը բանակցային սեղանին՝ թուլացնելով հայկական դիրքերն այդտեղ: Իհարկե, էական տարբերություն կա. ռազմական իրական պարտության դեպքում բալանսը փոխվելու էր կտրուկ, իսկ վիրտուալ պարտությունն ընդամենը մի փոքր շեղում էր այն: Սակայն որքան կշեղեր, կախված կլիներ արդեն այլեւայլ հանգամանքներից:

Եվ միայն քարոզչականը չէր պատերազմի շարունակությունը: Մեծ հավանականությամբ կարելի է ենթադրել, որ պատերազմի սկզբնական պլանի մեջ հաշվարկված էր, որ քանի հայ հանրությունը ծայրահեղ ընդդիմադիր է տրամադրված, ապա պատերազմի դեպքում նախ՝ բնակչության աջակցությունը թույլ է լինելու, եւ երկրորդ՝ մանավանդ պարտության դեպքում ներքին քաղաքական ցնցումներ են առաջ գալու, որոնք արդեն իրենց հերթին ոչ թե թուլացնելու են, այլ պարզապես փլուզելու են հայկական դիրքերը բանակցություններում (ռազմական պարտության հետ մեկտեղ):

Սա, ի դեպ, մեծապետական պլանների տիպիկ սխալն է. նրանք միշտ անտեսում են ազգային գործոնը՝ կարծելով, որ ճգնաժամային իրավիճակում ազգային գիտակցությունն ավելի թույլ է լինելու սոցիալականի նկատմամբ: Ճիշտ նույն կերպ Պոլիտբյուրոն ամենայն անկեղծությամբ փորձում էր Ղարաբաղի հարցը լուծել տնտեսական ու սոցիալական բարեփոխումների ծրագրով: Անիմաստ է որեւէ մեծապետական մտածողության կրողի բացատրել, որ ազգային գիտակցությունն ավելի ուժեղ է. նրա համար դա միշտ մնալու է անբացատրելիի եւ ապաբանականի ոլորտից: Ինչեւէ, այս հաշվարկը նույնպես սխալ դուրս եկավ:

Բայց ահա, ներքաղաքական լարման բաղադրիչը որոշ չափով աշխատեց հետպատերազմյան շրջանում: Ճիշտ է, կռահելի է, որ ոչ այն չափով, ինչ չափով ենթադրվում էր ռազմական պարտության պլանի իրացման դեպքում: Հետագա ամիսների իրադարձություններն ապացուցեցին, որ նույնիսկ բանակում բարձրաստիճան դիրքերին հնարավոր է կային ականներ, որոնք պետք է պայթեին, բայց չպայթեցին, եւ կարելի է միայն ենթադրել, թե ինչպես կզարգանար իրավիճակը, եթե ռազմական պարտությունն իրական լիներ: Հենց միայն սա ցույց է տալիս, որ պատերազմը միայն Ադրբեջանի խելքի բանը չէր, որը հաստատապես չունի եւ չէր կարող ունենալ նման հնարավորություններ Հայաստանի ներսում:

Պատերազմի ավարտից անմիջապես հետո հրապարակային եւ ոչ հրապարակային ակտիվություն նկատվեց իրարից բավականին տարբեր եւ նույնիսկ հակոտնյա շրջանակում՝ այդ շրջանաներից մեկի հերոսի լեզվով ասենք՝ ներքաղաքական բոլոլա սարքելու նպատակով: Հետագա զարգացումը ցույց տվեց, որ այստեղ հեռվից հեռու իրար միացան շատ տարբեր խմբեր՝ խիստ հայրենասերներից մինչեւ համոզված պացիֆիստներ, բռնապետներից մինչեւ արդի իրավունքների երդվյալ պաշտպաններ:

Վերջապես ներքին ռումբը պայթեց բանակցությունների հերթական ռաունդին ընդառաջ, երբ զինված գործողության թատերաբեմ դարձավ Երեւանի կենտրոնը: Այսինքն՝ ռազմական գործողությունները տեղափոխվեցին Ղարաբաղի ճակատից Հայաստանի մայրաքաղաք: Չտեսնել կապ այս երկու իրադարձության միջեւ՝ պատերազմ եւ զինված ապստամբություն, շատ բարդ է, իսկ զինված գործողություններով ներքաղաքական հարցեր բարձրացնելը լիովին խորթ է հայկական բնիկ քաղաքական ավանդույթին, եւ բոլոր դեպքերում, երբ դա տեղի է ունեցել, օրինակ, 1999-ին կամ 1991-ի մայիսին, հետքերը տանում են դուրս: Այս գործողությունը միանգամից ստացավ կազմակերպված ու լավ հաշվարկված տեղեկատվական աջակցություն, որը չէր կարող սպոնտան լինել, եւ որը մանավանդ զարմանալի էր իր ընդգրկմամբ: Արցախի պատերազմի հերոսները, որոնք, ցավոք, մասնակից դարձան զինված խռովության, գուցե վատ երազներում իսկ չէին տեսնի, թե ինչպիսի անսպասելի կողմերից են ստանալու այդ աջակցությունը: «Բոլոլիստներից» մինչեւ, այսպես կոչված, «գրանտակերներ» շատ հուզիչ ցանցային դաշինք էր աշխատում օրնիբուն ապստամբության ապահովման տեղեկատվական ճակատում, եւ «ռուսամետն» ու «արեւմտամետն» առանց քաշվելու լծվել էին միեւնույն գործին (թերեւս հեռու չէ այն օրը, երբ նույն դաշինքի բուռն գործունեությանը նորից ականատես կդառնանք): Բանը հասավ նրան, որ մի հայտնի, հույժ հայրենասեր համարվող փորձագետ հայտարարեց՝ «Հայկական բանակը փուչիկ է», եւ այդ գրառումը ստացավ հարյուրավոր լայքեր մարդկանցից, որոնք թվում էր՝ կորցնում են բանականության վերջին կաթիլները: Դժվար է նույնիսկ այսօր հասկանալ, թե ինչպես կարելի էր չտեսնել, որ նման կարգախոսն այլ բան չէր, քան Ապրիլյան պատերազմի ուղիղ շարունակություն Հայաստանի, այլ ոչ օրվա իշխանության դեմ, եւ որ հայկական բանակը մանավանդ ու հատապես այդ օրերին թիրախ կարող էր դառնալ միայն այն ուժերի համար, որոնք ապրիլին այդ նույն բանակից պարտություն կրեցին: Եվ պատկերացնել՝ որքան իրականում անպաշտպան է այն հասարակությունը, որը հուզական ազդեցության տակ կարող է չնկատել իր դեմ այսքան պարզունակ միջոցներով վարվող տեղեկատվական պատերազմը:

Չնայած քարոզչական նախապես կազմակերպված եւ լավ յուղած մեքենայի պես աշխատող աջակցությանը, բուն զինված գործողությունը փաստորեն տապալվեց: Նախ այն լոկալիզացվեց եւ տարածում չստացավ: Հատկապես չեղարկվեց որոշ ակնարկներից ենթադրյալ աջակցությունը բանակի ներսից (հետագայում զարմանքով ականատես եղանք, թե ինչպես նախկին պաշտպանության նախարարը, վերածվելով քաղաքական գործչի, որպես այդպիսին աջակցություն ստացավ արդեն բանտում նստած գործողության մասնակիցներից):

 ՀԵՏԳՐՈՒԹՅՈՒՆ՝ ԵՐԵԿ ՈՒ ԱՅՍՕՐ

Ապրիլյանի ռազմական մասն ավարտվեց Երեւանում 2016-ի հուլիսին: Բայց քաղաքականը շարունակվեց եւ շարունակվում է ցայսօր: Որքան էլ հաղթել ենք ռազմի դաշտում եւ անմիջապես հետեւած սուր իրադարձություններում, այդուհանդերձ կրել ենք նաեւ կորուստներ: Սերժ Սարգսյանի իշխանությունը որքանով ի զորու էր՝ դիմադրել է Հայաստանին պարտադրվող իրողությունների դեմ, որոշ հարցերում խուսանավել եւ զիջել (օրինակ՝ 2016-ի սեպտեմբերին կառավարության փոփոխությունը), բայց չունենալով ժողովրդական լայն աջակցություն՝ ի վերջո ստիպված եղավ հեռանալ ասպարեզից: Այսօրվա կառավարությունն ունի կարեւորը՝ ժողովրդական հենարանը, բայց այդ հենարանն անհրաժեշտ է կազմակերպել եւ ամրացնել, ինչը կարծես չի գիտակցվում: Իշխող թիմը հույսը դրել է պաշտոնական իշխանության վրա, ինչը խաբուսիկ է: Եվ այսօր արդեն տեսնում ենք կազմակերպված ջանքեր՝ վիճարկելու նաեւ ժողովրդական հենարանի առկայությունը:

Չնայած ներքաղաքական խաղի դերակատարները մասամբ փոխվել են, այդ թվում նաեւ տեղերով, սակայն նախ՝ մի մասը մնում է իր տեղում, երկրորդ՝ կռվի քարտեզն էական փոփոխություններ չի կրել՝ անկախ այդ փաստի ներգրավվածների գիտացումից: Քաղաքական պայքարի, ինչպես նաեւ ընդհանրապես քարտեզների վրա կարեւոր են ոչ թե անունները, այլ դիրքերը: Եթե, օրինակ, սովորական քարտեզին Լոնդոնի անունը շփոթենք ու գրենք Երեւանի վրա, դրանից Երեւանը Լոնդոն չի դառնա. Լոնդոնը դիրք է, այլ ոչ թե անուն: Նույնն է քաղաքական քարտեզում. ով քաղաքական կռիվը հասկանալու համար միայն անվանական մասի հետ գործ ունի, նա ուրիշի քաղաքական խաղի զինվորը կարող է լինել միայն:

Մեր մեջ ասած՝ բառի բուն իմաստով ներքին քաղաքականություն Հայաստանում թերեւս չկա էլ 2016-ից հետո: Արտաքին ուժերն իրենց կառույցներով, ռեսուրսներով ամուր են մտել ու մտնում մեր ներքին դաշտը, եւ մեր պատասխանը պետք է լինի միայն ներսում՝ կենտրոնական հայկական դիրքի ամեն գնով կազմակերպում, համախմբում, գիտակցության ուժեղացում, որովհետեւ 2016-ին սկսած պայքարի կարեւոր դրվագները դեռ առջեւում են, իսկ 16-ի ապրլի այլընտրանքային պատմությունը պետք է օգնի մեզ՝ հասկանալու, թե ինչ խնդիրներ ունենք այսօր:

Շարունակելի