1920-ի հարյուրամյակ. երազանքի եւ իրականության սահմանին
Այս օրերին շատ է խոսվում 1920 թվի մասին՝ հասկանալի պատճառներով. բոլշեւիկյան մայիսյան խռովության, Սեւրի պայմանագրի, հայ-թուրքական պատերազմի եւ Կարսի անկման, Հայաստանի առաջին սովետականացման (նկատի ունենք, որ վերջնական սովետականացումը տեղի ունեցավ 1921-ին՝ Փետրվարյան ապստամբության եւ Լեռնահայաստանի ճնշումից հետո), Սյունիքում Նժդեհի դիմադրության 100-ամյակի. թեմաներն այնքան շատ են ու հաճախ էլ այնքան արդիական, որ եթե նույնիսկ տարվա մեջ 365 օր էլ խոսենք դրանց մասին, չենք սպառի բոլոր հետաքրքիր առումները: Իսկ ես դեռ չեմ ասում նաեւ այլ, գուցե պակաս, այսպես ասած՝ ճակատագրական, բայց ոչ պակաս կարեւոր ու խորհրդանշական բաների մասին՝ Հայաստանի զինանշանի, Թամանյանի կազմած նոր Երեւանի հատակագծի, Երեւանում առաջին ֆուտբոլային մրցման եւ բազմաթիվ նման մեծ ու փոքր իրադարձությունների մասին:
1920 թվականը մի կենդանի դասագիրք է, որը սերտելուց մենք դեռ շատ-շատ հեռու ենք, բայց երբ մի օր սերտենք գոնե ընդհանուր գծերով, ներկա Հայաստանի արտաքին եւ ներքին քաղաքականության խնդիրների մեծ մասի հիմնարար պատասխանները կարող են գտնվել: Պետք չէ կարծել, որ սերտմանը հնարավոր է արագ հասնել, պետք չէ շտապել նման հարցերում. պետք է մանրակրկիտ եւ ամեն անգամ նոր դիտանկյունից ուսումնասիրություն: Կարեւորը, որ այստեղ բացակայի որեւէ իդեոլոգիական դոգմա, որեւէ կանխակալ մոտեցում: Միայն մեկ կիրք է պետք՝ ճշմարտությունը գտնելու կիրքը: Կայսրություններին, մեծ տերություններին, ծավալապաշտական ձգտումներին կարող է ծառայել եւ միշտ էլ ծառայել է կեղծիքն ու պատմաքաղաքական միֆոլոգիան: Ազգայնականության՝ սեփական ազգի ինքնիշխանության ձգտող քաղաքականության, որը հավակնում է միայն սեփական ինքնահաստատմանը, այլ ոչ թե այլոց ճնշմանը կամ ստորադասմանը, լավագույն եւ միակ ընկերը պատմական ճշմարտությունն է, որի շնորհիվ միայն հնարավոր է կառուցել ազգային շահերին համարժեք քաղաքականություն:
1920 թվի ճակատագրական իրադարձությունները, այդ թվում՝ Սեւրի պայմանագիրը, որի 100-ամյակը նշեցինք հատկապես այս տարվա օգոստոսին, օդից չընկան մեր վրա: Դրանք երեք-չորս տասնամյակի զարգացումների վերջնարդյունքն ու հանգուցալուծումն էին: Այդ երեք-չորս տասնամյակի պատմությունը մեկ նախադասությամբ կարելի է ամփոփել հետեւյալ պարադոքսի մեջ՝ պայքարելով հանուն Տաճկահայաստանի անկախության կամ ինքնավարության եւ երբեւէ չձեւակերպելով Արեւելյան Հայաստանի անկախության նպատակ. հայերս կորցրինք Տաճկահայաստանը, բայց դրա փոխարեն անկախ պետություն ձեռք բերեցինք Արեւելյան Հայաստանում: Այս մեկ նախադասության մեջ կուտակված է այնքան լարում եւ հակասություն, որ արժի դա թուլացնելու համար մի փոքր ավելի մանրամասնել բովանդակությունը:
Հայտնի է, որ 19-րդ դարի վերջից ծավալված հայկական ազատագրական շարժումը՝ որպես հիմնական նպատակ, դնում էր Տաճկահայաստանի, այլ ոչ թե Ռուսահայաստանի ազատագրումը (ճիշտ է, օրինակ, Հնչակյան կուսակցության ծրագրում՝ որպես հեռավոր նպատակ, արձանագրված էր նաեւ ոչ միայն Ռուսահայաստանի, այլեւ Պարսկահայաստանի ազատագրումն ու միավորումը, բայց դա զուտ տեսական դրույթ էր, առանց որեւէ գործնական հետեւանքի): Մինչեւ 1918-ը եւ նույնիսկ հենց 1918-ին հայկական որեւէ հոսանք Արեւելյան Հայաստանի անկախության հարցը չէր դնում: Պետք է ասել, որ անկախության պահանջ Ռուսաստանից, որքան մեզ հայտնի է, չի ձեւակերպվել նաեւ վրացիների, էլ չասած՝ Կովկասի թաթարների մասին: Նորագույն պատմության մեջ առաջին անգամ Արեւելյան Հայաստանի անկախության առաջարկ արել են… երիտթուրքերը 1914-ին: Սա որեւէ կերպ բնականաբար չի նսեմացնում անկախության գաղափարը, ոչ էլ «վեհացնում է» թուրքերին: Պարզապես շատ տրամաբանական է, որ Արեւելյան Հայաստանի անկախությունը հետաքրքրեր թուրքերին որպես բուֆեր իրենց եւ ռուսների միջեւ: Հանուն դրա՝ թուրքերը պատրաստ էին զիջել ենթադրվելիք անկախ Հայաստանին նույնիսկ Տաճկահայաստանի որոշ մասեր: (1914-ի թուրքական առաջարկի մասին բավականին մանրամասն գրել ենք Այլընտրանքային պատմության՝ Ռուբեն Տեր-Մինասյանին նվիրված շարքում):
Իսկ ինչո՞ւ եւ ինչպե՞ս էր ստացվել այս բավականին տարօրինակ իրավիճակը, երբ արեւելահայերը, «մոռանալով» իրենք իրենց մասին, հանուն քաղաքական անկախության հույսները կապում էին Տաճկահայաստանի հետ: Սա բավականին «խորամանկ», երկշերտ պատասխան ենթադրող հարց է:
.jpg)
Առաջին հայացքից ամեն բան թվում է պարզ. պատճառը հայերի հայտնի ռուսասիրությունն է: Իրականում հայկական այդ ռուսասիրությունը միշտ էլ բավականին երկշերտ ու ոչ միանշանակ երեւույթ է եղել: Այն, ինչպես մարդու հոգեբանությունը, ունի իր մակերեսը՝ գիտակցությունը, եւ խորքը՝ անգիտակցականը: Օրինակ՝ 1988-ի փետրվարին Ղարաբաղյան շարժումը սկսվեց միանգամայն հավատարիմ ռուսասիրական կարգախոսներով, որոնք անկեղծ էին այնքանով, որքանով մասնակիցների մեծ մասն իրոք անկեղծ հավատում էր դրանց իսկությանը: Սակայն, եթե դրանք ոչ միայն մակերեսորեն, այլեւ խորքով անկեղծ լինեին, ապա այն պահից, երբ պարզ դարձավ, որ Մոսկվան մերժում է Ղարաբաղի հարցում հայերին աջակցել, իրապես հավատարիմ ազգը պետք է դրանից հետո ցրվեր տներով ու դադարեցներ պայքարը, որն անհրաժեշտաբար դառնում էր ավելի Մոսկվայի, քան նույնիսկ թուրքերի դեմ ուղղված: Բայց Ղարաբաղյան շարժումը շարունակվեց եւ թափ հավաքեց՝ վերածվելով հանուն անկախության շարժման եւ հայկական հերթական հեղափոխության: Իրականում հայերը հայասեր եւ ինքնակենտրոն ազգ են, իսկ ռուսասիրությունը կամ որեւէ այլ օտարասիրություն մակերեսային դրսեւորում է, որով հայերը հաճախ «խաբում են» նույնիսկ իրենք իրենց:
Իրականում Արեւելյան Հայաստանում հայկական պետության վերստեղծման պահանջ եւ պատկերացում եղել է, բայց ոչ 19-րդ դարի վերջին, այլ դրանից մեկ դար առաջ՝ 18-րդ դարում եւ 19-ի սկզբին, մինչեւ Հայաստանի այդ մասի Ռուսաստանին միացումը: 1700-1800-ականների սկզբի հայկական ազատագրական գաղափարի եւ պայքարի առանցքում եղել է հայկական թագավորության վերականգնման ծրագիրը, որը որպես կենտրոն պետք է ունենար Արարատյան դաշտը: Թեեւ այդ ծրագիրն իր մեծ պատկերում նկատի է ունեցել նաեւ Տաճկահայաստանը, բայց առաջին հերթին խոսքը եղել է Արեւելյան Հայաստանի մասին, որն այն ժամանակ պարսկական թուլացող գերիշխանության ներքո էր: Հայկական թագավորությունը ենթադրվում է վերականգնել մի որեւէ հզոր քրիստոնյա պետության, տվյալ դեպքում՝ Ռուսաստանի օգնությամբ: Սա կարեւոր է հիշել. հայերը, ինչպես նաեւ վրացիները, երբ աջակցում էին ռուսական առաջխաղացմանը Այսրկովկաս, անում էին ոչ թե ռուսական նվաճման հեռանկարը նկատի ունենալով, այլ հայերը՝ սեփական պետության վերականգնման, իսկ վրացիները՝ վրաց թագավորությունների հզորացման եւ անվտանգության հեռանկարով: Սա ենթադրում էր ռուսական գերակայություն, բայց ոչ կատարյալ նվաճում: Եվ ռուսները խրախուսում էին այդ պատկերացումները, այդ թվում՝ հայոց թագավորության վերականգնման նախագիծը: Այսինքն՝ պետք չէ այնպես պատկերացնել, որ հայերը կամ վրացիներն անձնուրաց նետվել էին պայքարի հանուն օտար, թեկուզ քրիստոնյա նվաճման: Այդ՝ հետագայում պոստֆակտում՝ սովետահայկական պատմագիտության մեջ Արեւելյան Հայաստանի պարզ միացումը Ռուսաստանին մեկնաբանվեց որպես ազատագրում եւ այնպես ներկայացվեց, կարծես ժամանակի հայ գործիչները հենց դա էլ պատկերացրել են որպես ազատագրում: Այլ բան է, որ ակտիվ դիմադրություն ռուսական նվաճմանը չի եղել կամ եղել է քիչ չափով (վրաց արքայազն Ալեքսանդրի եւ Ղարաբաղի մելիքներից Մեժլումի օրինակները), բայց խուլ դժգոհություն թե՛ վերնախավերի մի մասում, թե՛ գյուղացիության մեջ նոր կարգերից եղել է:
Ինչեւէ, հանգամանքներն այնպես դասավորվեցին, որ Արեւելյան Հայաստանում հայկական պետության վերականգնման գաղափարն իրականություն չդարձավ: Այս իրողության հետ պայքարելու որեւէ հնարավորություն չկար ցանկության իսկ դեպքում: Ոչ հայերը, ոչ էլ Այսրկովկասի մյուս ժողովուրդները միասին անգամ ի վիճակի չէին պայքարելու ռուսական տիրապետության դեմ՝ չունենալով որեւէ հուսալի արտաքին հենարան: Այնպես որ, Արեւելյան Հայաստանում քաղաքական անկախություն ձեռք բերելու գաղափարը փակվեց ինքն իրեն, ապա եւ մոռացվեց, եթե չասենք իսպառ ջնջվեց ազգային գիտակցությունից:
19-րդ դարի երկրորդ կեսի հայկական հոսանքներն Արեւելյան Հայաստանի համար ենթադրում էին մշակութային, կրոնական եւ նման ինքնավարություններ որպես նպատակ, բայց ոչ քաղաքական անկախություն: Ազգի՝ որպես նախեւառաջ ուրույն մշակույթի գաղափարը գերմանական զգալի ազդեցությամբ կարելի է տեսնել, օրինակ, Ստ. Նազարյանցի մոտ, որը համարվում է ազգային-լիբերալ հոսանքի ներկայացուցիչ:
Նազարյանցի կրտսեր ժամանակակից եւ գործակից Մ. Նալբանդյանն առաջինն էր 19-րդ դարում, որը դնում էր քաղաքական պայքարի հարցը: Նրա հայացքները կարող ենք կոչել ազգային-հեղափոխական, եւ նա նախակարապետն է 19-20-րդ դարերի Հայկական հեղափոխության, ինչպես իր ժամանակին կոչում էին ազգային-ազատագրական պայքարը: Նալբանդյանի կյանքը երկշերտ էր՝ ունենալով երեւացող ու թաքնված կողմեր: Երեւացող շերտում Նալբանդյանը ազգային-լիբերալ հոսանքի հրապարակախոսներից էր: Բայց իր երկրորդ՝ ժամանակակիցներին անհայտ, սակայն ռուսական գաղտնի ոստիկանության ուշադրությունից չվրիպած կյանքում նա գաղտնի հեղափոխական կազմակերպությունների հիմնադիր էր: Նալբանդյանից է սկսվում Տաճկահայաստանում հեղափոխական, ազատագրական պայքարի գաղափարը: Նրա գաղտնի հեղափոխական գործունեությունը կապված էր հենց այդ նպատակի հետ:
Ինչո՞ւ հենց Տաճկահայաստան: Այստեղ նորից գործ ունենք բազմաշերտության, ոչ միանշանակության, մակերեսի եւ խորքի ու ենթագիտակցության հետ: Կարելի է առանձնացնել 4-5 կարեւոր պատճառ:
Առաջին պատճառի մասին արդեն մասամբ խոսեցինք: Ռուսական տիրապետությունից ազատագրվելը, նույնիսկ եթե այդպիսի նպատակ դրվեր, հնարավոր չէր համարվում, եւ հարցը նույնիսկ չէր քննարկվում. Արեւելյան Հայաստանում հայկական պետության վերականգնման հարցը դուրս էր մղվել օրակարգից եւ ընդհանրապես հայկական գիտակցությունից: Երկրորդը դեր էր խաղում, իհարկե, հայկական ավանդական աշխարհայացքը, համաձայն որի՝ առավել ծանր էր համարվում ոչ քրիստոնյա, ոչ «քաղաքակիրթ» տիրապետությունը: Սրանք համարենք, այսպես ասած, ֆոնային պատճառներ:
Երրորդը Օսմանյան կայսրության թուլացումն էր: Եթե ոչ Նալբանդյանի, ապա հաջորդ սերնդի մեջ կար այն գիտակցումը, որ Օսմանյան կայսրությունը գնում է դեպի վերջնական անկում, եւ թուրքական լծից ազատվող ազգերի օրինակով հայերն էլ կարող են հասնել անկախության կամ գոնե ինքնավարության: Այսինքն՝ ի տարբերություն ռուսականի՝ թուրքական տիրապետությունից հնարավոր էր համարվում ազատվել: Սրան էլ գումարած չորրորդը՝ Հայկական հարցի միջազգայնացումն անկախ հայերի կամքից ու ջանքերից: Այս պատճառը նույնպես արդիական է Նալբանդյանից հետո հաջորդ սերունդների համար: Սրանք էլ համարենք քաղաքական հաշվարկի հետ կապված պատճառներ: Պետք է ասել, որ Օսմանյան կայսրության անկման հեռանկարի հաշվարկն ինքնին սխալ չէր, եւ գիտենք, որ դա իրականացավ: Բայց ինչու հայերս սրանից չշահեցինք՝ այլ խնդիր է:
Վերջապես հինգերորդ պատճառը, որն, այսպես ասած, ամենաէզոտերիկն է կամ գուցե, ասենք, ենթագիտակցականը, ինքն իրեն խորամանկողը, թաքնվողը, խորքայինը: Սա հասկանալու համար պետք է ավելի լավ պատկերացնենք Նալբանդյանի աշխարհայացքը՝ ոչ թե ազգային-լիբերալ հրապարակախոս Նալբանդյանի, այլ ազգային-հեղափոխական Նալբանդյանի: Այդ աշխարհայացքն արտացոլված է «Երկրագործությունը որպես ուղիղ ճանապարհ» գործում, որն առաջին անգամ հրապարակվել է Փարիզում 1862-ին՝ Սիմեոն Մատինյան կեղծանվամբ՝ ճիշտ այն տարում, երբ Նալբանդյանը վերադառնում է Ռուսաստան եւ ձերբակալվում:
«Երկրագործություն»-ը սկսվում է ինդուստրիալ հասարակության քննադատությունից՝ այն ժամանակվա արդյունաբերական առաջատար Անգլիայի օրինակով: Անգլիան աշխարհի ամենահարուստ պետությունն է, ասում է հեղինակը, բայց Անգլիայի ժողովուրդն ամենաաղքատն է: Սրան հակադրում է իր իդեալը, որը ազդված է ռուս նարոդնիկների գաղափարներից, որոնք էլ իրենց հերթին ազդված են գերմանական գաղափարներից՝ համայնքային երկրագործության վրա հիմնված հասարակության գաղափարը, որում հարուստ է ժողովուրդը: (Իմիջիայլոց նշենք, որ ռուս նարոդնիկությունից ազդված լինելու մեջ ոչ մի վատ բան չկա, չնայած զարմանալիորեն, դեռ Լեոյից սկսած, Նալբանդյանին եւ ուրիշներին այդ ազդեցությունը ներկայացնում են որպես գրեթե մեղադրանք, կարծես այս աշխարհում բոլորը բոլորից ազդված չեն): Նալբանդյանը նույնացնում է ազգային եւ սոցիալական խնդիրները. ազգային անկախության ձգտումը թերի է, եթե, բացի ազգի քաղաքական ազատագրումից, որպես նպատակ չի դնում նաեւ ժողովրդի սոցիալական ազատագրումը՝ արդարության եւ բարեկեցության հարցը:
Նալբանդյանին ժամանակակից հայկական միջավայրում համայնքային գյուղատնտեսությունը դեռեւս շատ ուժեղ էր: Հայկական գյուղն այս իմաստով ամենապահպանողականներից էր, այդ թվում՝ ի համեմատություն իր հարեւանների՝ վրացիների, թուրքերի եւ այլն: Բայց առավել պահպանողական եւ ավանդապաշտ էր տաճկահայ գյուղական միջավայրը՝ ի հակադրություն ռուսա-հայկականի, ուր ավանդականն աստիճանաբար սկսում էր քայքայվել: Եվ հենց այս պատճառով էլ Տաճկահայաստանը դառնում է Նալբանդյանի քաղաքական-հանրային իդեալի տեսակետից կատարյալ վայր:
Այստեղ է արմատը հետագայում ավելի եւս շեշտված պատկերացման, որը Տաճկահայաստանը նույնացնում է որպես երկիր, բուն Հայաստան, իդեալական Հայաստան՝ ի հակադրություն Ռուսահայաստանի: Հատկապես ազգային-ազատագրական պայքարի ակտիվ փուլում երկիր ասելով նկատի են ունեցել Տաճկահայաստանը՝ մի բառիմաստ, որը ցայսօր էլ որոշ չափով պահպանվել է: Ավելին՝ Հայաստան ասելով հասկացել են Տաճկահայաստանը, այնպես, կարծես, ասենք, Երեւանը, Ալեքսանդրապոլը, Գորիսը Հայաստան էլ չեն: Բակունցը մի պատմվածք ունի, որտեղ պատմում է մի տաճկահայ գաղթականի մասին, որը բնակություն է հաստատել Զանգեզուրի գյուղերից մեկում: Երբ նրան հարցնում են, թե ո՞ր երկրից ես եկել, նա ասում է՝ Հայաստանից, եւ գյուղացիները զարմանքով մտածում են, թե այդ ի՞նչ երկիր է Հայաստանը: Եվ սա այն դեպքում, երբ Հայաստան բառը որպես մեր երկրի անուն շատ հին է, եւ Հայք ձեւին զուգահեռ հանդիպում է մեր այսօրվա իմաստով նույնիսկ 5-րդ դարի գրականության մեջ, օրինակ՝ Կորյունի «Վարք Մաշտոցի» երկում: Բայց մեր քննարկման մեջ երկիր, Հայաստան բառերը դառնում են Տաճկահայաստանի հոմանիշ: Սա մեր ազատագրական պայքարի պարադոքսներից է՝ կորցնելով եւ նույնիսկ մոռանալով Արարատյան դաշտում Հայոց թագավորություն վերականգնելու հեռանկարը, որը գերիշխում էր 18-րդ դարում, 19-րդ դարի երկրորդ կեսին վերագտնում է իդեալական Հայաստանն արեւմուտքում՝ Վան, Մուշ, Սասուն, Էրզրում…
Սա մեր ազգային-ազատագրական պայքարի ենթագիտակցությունն է: Մի կողմից գիտակցությունը ելնում էր հաշվարկից՝ Օսմանյան կայսրության թուլացում, թուրքական լծից ազատագրվող ազգերի օրինակ, Հայկական հարցի միջազգայնացում, պայքար բարբարոսական ընկալվող օսմանյան կառավարման դեմ հանուն քաղաքակրթության, որը ներկայացնում էին հայերն իրենք իրենց եւ եվրոպացիներից շատերի աչքերում (այս բոլոր հիմնավորումները մեկտեղված կարելի է կարդալ Դաշնակցության պաշտոնական օրգան «Դրոշակ»-ի հենց առաջին համարի առաջին խմբագրականում): Մյուս կողմից ենթագիտակցությունն ընկալում էր Տաճկահայաստանը որպես իսկական Հայաստան, հայկական կյանքի մաքուր դրսեւորում՝ ի հակադրություն օտար ազդեցությամբ «փչացած» Ռուսահայաստանի, որը կորցնում էր իր իսկությունը, իր հայկականությունը, եւ որտեղ հանուն հայկականության պայքարելն իսկ անիմաստ էր: Եվ այս ամենի խորքում Նալբանդյանի իդեալը՝ համայնքային հողագործական, արդար եւ բարեկեցիկ հանրության, որտեղ արդյունաբերությունն ու առեւտուրը միայն սպասարկում են գյուղատնտեսությանը, եւ ոչ հակառակը: Շեշտենք՝ խոսքն այստեղ ենթագիտակցության մասին է, այսինքն՝ մի բանի մասին, որը չի գիտակցվում կամ թույլ է գիտակցվում, չի ձեւակերպվում կամ միայն հազվադեպ է ձեւակերպվում որպես բաց նպատակ եւ գաղափար: Ոչ ոք չի արտահայտել այն մտքերը, որոնք այստեղ գրում եմ, դրանք դուրս են բերվում որպես վերլուծության, եթե կուզեք՝ ազգային հոգեվերլուծության արդյունք:
Ազգային գիտակցության եւ ենթագիտակցության այս բարդ դիալեկտիկան, անցնելով տարբեր փուլեր, հասնում է մինչեւ մեր օրերը: 18-րդ դարում երազելով հայկական քաղաքական ինքնուրույնության վերստեղծման մասին Արարատյան դաշտում՝ կորցրինք եւ մոռացանք այդ նպատակը 19-ում՝ որպես արդյունք ունենալով Արեւելյան Հայաստանի սոսկ կցումը Ռուսական կայսրությանը։ 19-րդ դարում քաղաքական ինքնուրույնության մեր երազանքը վերածնվեց՝ այս անգամ ուղղվելով դեպի Տաճկահայաստան, բայց հանուն Տաճկահայաստանի վարած ազատագրական պայքարի՝ արդյունքում ստացանք հայկական պետության վերականգնում Ռուսահայաստանում եւ Տաճկահայաստանի կորուստ, չնայած թղթի վրա ստացանք մեր երազանքը՝ Սեւրի պայմանագրով: Արեւմտյան Հայաստանը, կործանվելով որպես երազային հայրենիք, ոչ միայն չվերացավ, այլ ավելի եւս շեշտվեց՝ հասնելով առասպելաբանական մակարդակի: Եթե նախկինում Տաճկահայաստանը ե´ւ երազ էր, ե´ւ քաղաքական իրական պայքարի ու հաշվարկի թատերաբեմ, ապա այսօր մաքուր երազ է:
Սրանք մեր պատմության պարադոքսներն են, որոնց մասին խոսելիս պետք է զգույշ, հոգատար, ուշադիր, սիրող վերաբերմունք: Անտեղի են այս նուրբ, ճակատագրական թեմաների շուրջ «շանթուորոտները», դատապարտումներն ու արդարացումները, միանշանակ ու միակողմանի պնդումները, ազգային մազոխիզմի սեանսները: Պետք է երկար ճանապարհ անցնենք ինքներս մեզ հասկանալու համար…
Ինչո՞ւ պետության վերականգնում Արեւելյան Հայաստանում, երբ պայքարում էինք Արեւմտյան Հայաստանի անկախության համար, եւ ի՞նչ կարող էր լինել սրա փոխարեն: Ինչպե՞ս Նալբանդյանի երկրագործական ուտոպիայից հասանք Սեւի պայմանագրի ուրվականին: Սրա մասին կխոսենք հաջորդ հատվածում:
Շարունակելի
