Առաջին Հանրապետության
այլընտրանքային պատմությունը

Արտաքին քաղաքական

1920 թվից այսկողմ գոյություն ունեցած անկախ Հայաստանի արտաքին քաղաքական գլխավոր խնդիրը 20-րդ դարի առաջին կեսին լինելու էր Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին մասնակցել-չմասնակցելու, համապատասխանաբար՝ մեծ զոհեր ունենալ-չունենալու հարցը:

Ընդհանրապես բնական է ենթադրել, որ անկախ Հայաստանի արտաքին հարաբերություններում գերակայելու էր անգլիական ազդեցությունը: Այս իմաստով Հայաստանը մասն էր կազմելու տարածաշրջանային մեծ համակարգի՝ անգլիական ազդեցության գերակայությամբ կամ դրա աճով, որն ընդգրկելու էր Թուրքիան, Իրանը, Միջագետքը (Իրաքը), Արաբիան: Նման մեծ համակարգի մաս լինելը բնականաբար ներքին եւ արտաքին հարաբերությունների կայունության կարեւոր գործոն էր լինելու:
Անգլիական ազդեցությունը կարեւոր դեր էր խաղալու նաեւ ներքին հարաբերություններում՝ նպաստելով պետական, քաղաքական, հանրային հարաբերությունների եւ հաստատությունների ձեւավորմանն անգլիական օրինակներով:

1930-ականների երկրորդ կեսին հավանաբար որոշ դեր էր սկսելու խաղալ նաեւ գերմանական ազդեցությունը, ինչպես եղավ նույն շրջանում տարածաշրջանի մյուս երկրներում: Դա կարող էր իր հետքը թողել ներքին քաղաքական պայքարի վրա: Սակայն հազիվ թե գերմանական ազդեցությունը կարողանար լիարժեք մրցել անգլիականի հետ: Ի վերջո անգլիական եւ գերմանական ազդեցությունների այս փոխհարաբերությունից էլ կախված էր լինելու Հայաստանի ճակատագիրը Երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին (իհարկե, սրան գումարած նաեւ սովետական քաղաքականությունը): Հասկանալու համար այս խնդիրը պետք է վերցնենք օրինակներ տարածաշրջանի իրական՝ ոչ այլընտրանքային պատմությունից:

Այսպես՝ Թուրքիայում 1930-ականներից աճում է անգլիական ազդեցությունը: 1939-41 թթ.՝ արդեն Երկրորդ համաշխարհայինի շրջանում, Թուրքիան նախ վարում է անգլիամետ չեզոքության քաղաքականություն, 1941-43-ին՝ ավելի գերմանամետ չեզոքության, իսկ 44-45-ին՝ նորից հակագերմանական-անգլիամետ՝ 1945-ին հասցնելով նույնիսկ պաշտոնապես պատերազմ հայտարարել Գերմանիային (45-ի փետրվարի 23-ին), չնայած բուն ռազմական գործողություններին մասնակցություն չի ունեցել: Մանրամասները նույնիսկ կարեւոր չեն, կարեւոր է այն, որ Թուրքիայի կառավարությունը, բավականին ճկուն քաղաքականություն վարելով, կարողացավ իր ժողովրդին հեռու պահել Համաշխարհային պատերազմի արհավիրքներից (ճիշտ հակառակ երիտթուրքերի քաղաքականությանն Առաջին համաշխարհայինում): Նույն նպատակը պետք է ունենար ցանկացած ոչ մեծ տերության ցանկացած ողջամիտ ղեկավարություն՝ սեփական ժողովրդին մատաղ չանել մեծ տերությունների՝ հանուն աշխարհակալության պայքարի զոհասեղանին:

Թուրքիայից տարբեր զարգացավ իրավիճակն Իրանում: Այստեղ գերմանական ազդեցությունն ուժեղացավ այն աստիճանի, որ հանգեցրեց անգլիական եւ սովետական զորքերի ուղիղ միջամտության: Իրաքում նույնպես ծագեց հակաանգլիական ապստամբություն գերմանամետ գործիչների կողմից: Պետք է նկատի ունենալ, որ Մերձավոր Արեւելքի ժողովուրդների համար գերմանական կողմնորոշումն այդ շրջանում գործիք էր հակագաղութային պայքարի անգլիական ու ֆրանսիական գերիշխանության դեմ (ինչպես հետագայում նման գործիք էր սովետական կողմնորոշումը): Նույնիսկ Պաղեստինի հրեաների մեջ կար մի հոսանք Աբրահամ Շտերնի գլխավորությամբ, որը 1939-42 թթ. ուղիներ էր փնտրում գերմանացիների եւ իտալացիների հետ գործակցության՝ ընդդեմ բրիտանացիների: Եվ սա այնքան էլ խելահեղ միտք չէր, որքան կարող է թվալ այսօրվա «դպրոցական» պատմության տեսակետից. Պաղեստինյան հարցում սիոնիզմի եւ գերմանացիների շահերն օբյեկտիվորեն հատման կետեր ունեին:

Ի դեպ, Աբրահամ Շտերնը սպանվել է 1942-ին անգլիացիների կողմից՝ ձերբակալության ժամանակ իբր դիմադրություն ցույց տալու պատրվակով, բայց ուշագրավ է, որ ի հիշատակ նրա՝ այսօրվա Իսրայելում կա նրա անունով բնակավայր եւ փողոցներ Թել-Ավիվում ու այլ քաղաքներում: Սա իմիջիայլոց՝ ի գիտություն նրանց, ովքեր խնդիր են տեսնում այսօրվա Հայաստանում Նժդեհի հիշատակի հետ կապված: Հրեական պետությունում խնդիր չէ գերմանացիների հետ գործակցություն փնտրող եւ դրա պատճառով բրիտանացիների կողմից սպանված հրեական գործչի հիշատակը, որովհետեւ բոլորին պարզ են այդ գործակցության մոտիվները:

Ինչեւէ, այս ակնարկից պարզ պետք է լինի, որ առավել արդյունավետ էր Թուրքիայի քաղաքականությունը 1939-45 թթ.՝ հմտորեն խուսանավելով անգլիական եւ գերմանական ազդեցությունների միջակայքում, շեշտը դնելով մերթ մեկի, մերթ մյուսի վրա, բայց «կարմիր գիծը» չանցնելով ո՛չ մեկի, ո՛չ մյուսի դեպքում, կարողանալ երկիրն անվնաս դուրս բերել համաշխարհային պատերազմի փոթորկից: Իհարկե, այս քաղաքականությունն էլ ուներ որոշակի ռիսկեր, սակայն ի վերջո հաջողությամբ պսակվեց:

Նույնը պետք է լիներ անկախ Հայաստանի որեւէ ողջամիտ կառավարության քաղաքականությունն այս հարցում: Գերխնդիրը պետք է լիներ՝ մինչեւ հնարավոր առավելագույն կետը չեզոքություն պահպանելը, կռվին չմիջամտելը կամ միջամտելը միայն ձեւականորեն եւ նվազագույն զոհերի հեռանկարով: Իսկ երկրորդ կարգի, թեեւ նույնպես կարեւոր խնդիր պետք է լիներ սովետական միջամտության առիթներ չտալը, եւ սովետական միջամտության վտանգից պաշտպանվելն այլեւայլ միջոցներով: Նման առիթներ սովետական քաղաքականությունը բնականաբար փնտրելու էր թե՛ 1939-40-ին՝ սովետա-գերմանական պակտի օրոք, թե՛ պատերազմի ավարտին մոտ՝ 1943-45-ին՝ Իրանի եւ Թուրքիայի գործերին միջամտելու ծրագրերին զուգահեռ:

Իրական պատմության մեջ, ըստ որոշ տվյալների, 300 000 մարդ մոբիլիզացվել է սովետական բանակ միայն Հայաստանի տարածքից 1941-45 թթ., մոտ 200 000 հայ էլ՝ ԽՍՀՄ այլ հանրապետություններից: Որքան էլ մոտավոր լինեն տվյալները, սա հսկայական թիվ է հայ ժողովրդի համար. Հայաստանի բնակչությունը 1940 թվականին ընդամենը 1 միլիոն 320 հազար մարդ էր: 1945-ին այս թիվը կրճատվում է մեկ միլիոն 186 հազարի. տարբերությունը 134 հազար է: Այս թվի մեջ կարող են լինել ոչ միայն զոհվածները, այլեւ բանակից դեռ չվերադարձածները: Բայց ընդհանուր առմամբ տարբեր սովետական տվյալները կորուստների մասին կարծես թույլ են տալիս պնդել, որ մոտավորապես 100 000 հայ է զոհվել սովետական բանակի կազմում: Չեն խոսում այլ կորուստների մասին՝ վիրավորներ, գերիներ եւ այլն: Կրկնենք՝ սրանք հսկայական կորուստներ են մի ժողովրդի համար, որը ենթարկվել է ցեղասպանության: Եվ պետք է հաշվի առնել, որ սրանք սովորական կորուստներ չեն՝ հավասարաչափ բաշխված բնակչության բոլոր խավերի վրա, խոսքը երիտասարդ տղամարդկանց անհամաչափ կորստի մասին է, որը, բացի ամենից, անդառնալի ժողովրդագրական հետեւանքներ է ունեցել: Այս 100 հազար երիտասարդ տղամարդկանց մեծամասնությունը պետք է հայրեր դառնային հարյուրհազարավոր երեխաների, երեխաներն իրենց երեխաների համար: Ծնելիության մակարդակն այն ժամանակվա Հայաստանում բավականին բարձր էր, եւ ուրեմն պարզ է, որ խոսքը միայն առաջին սերնդի՝ 100-ի կրկնապատիկից ավելի չծնված երեխաների մասին է: Այսինքն՝ պետք է հաշվենք ոչ թե պարզապես 100 հազար զոհված, այլ նրանցից չծնված երեխաների հետ՝ 100 հազարավորների կորուստ: Հպարտանալ այսօր այդ կորուստներով՝ որպես հայ ժողովրդի ներդրում հաղթանակի մեջ, թող կոպիտ չհնչի, բայց տղայական պարծենկոտություն է: Հայ ժողովուրդը որեւէ խնդիր չուներ լուծելու այդ պատերազմում եւ հաղթանակի արդյունքում չի ստացել որեւէ փոխհատուցում, ինչպիսին ունեցել են մեծ պետությունները: Այս հսկայական կորստից խուսափելը լինելու էր անկախ Հայաստանի մեծագույն բարիքներից հայ ժողովրդին: Եթե միայն այս հանգամանքը լիներ, սա էլ բավական էր, որ անկախ Հայաստանի այլընտրանքը նախընտրելի լիներ Սովետական Հայաստանի բոլոր բարիքներից ու չարիքներից, որովհետեւ անցողիկ է ու փոփոխական շատ բան, բայց ժողովրդագրական տվյալները պետությունների ու ազգերի ճակատագրերի հիմքերի հիմքն են աշխարհագրության հետ:

ԵՎ ՉԿԱ ԱՎԵԼԻ ԱՆԻՄԱՍՏ ԶՈՀ, ՔԱՆ ԱՅՆ, ՈՐ ՓՈՔՐ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴՆԵՐԸ ՏԱԼԻՍ ԵՆ ՄԵԾ ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԻՋԵՎ ՎԱՐԱԾ ՊԱՏԵՐԱԶՄՆԵՐՈՒՄ:

Ի դեպ, Երկրորդ համաշխարհայինից հետո սկսվում է նաեւ Հայաստանի արագ ուրբանիզացիան: Նաեւ պատերազմի արդյունքում հայկական գյուղն ավելի արագ է քայքայվում, գյուղական բնակչությունը զանգվածաբար տեղափոխվում է Երեւան եւ այլ քաղաքներ: Սա նույնպես վճռական նշանակություն ունեցող գործոն է Հայաստանի ժողովրդագրական իրավիճակի վրա:

Հանրային կառուցվածք. ժողովրդագրություն:

Քանի որ հասանք ժողովրդագրական խնդրին, շատ կարեւոր է հասկանալ այլընտրանքային անկախ Հայաստանի հանրային հարաբերությունների, հանրային կառուցվածքի ընդհանուր պատկերը, որի սկիզբը հենց ժողովրդագրական տվյալներն են: Պետք է ասել, որ ոչ միայն պատերազմին մասնակցելուց խուսափելը, այլեւ այլ տվյալներ նպաստելու էին, որ այսօր հայ ժողովուրդը քանակապես լրիվ այլ միավոր լիներ, քան է՛ այսօր:

Կարեւորագույն մի հանգամանք: Եթե այսօր թուրքերի քանակական առավելությունը հայերի նկատմամբ բացարձակ է, եւ խոսք անգամ չի կարող լինել որեւէ համեմատության մասին՝ 80-միլիոնանոց Թուրքիայի եւ 3-միլիոնանոց Հայաստանի միջեւ (Սփյուռքը չենք հաշվում, բայց պարզ է, որ նույն հարաբերակցությունն է), ապա այդպես չէր 20-րդ դարի սկզբին: Այդպես չէր լինելու նաեւ անկախ Հայաստանի գոյության պարագայում՝ գոնե հարաբերությունը չէր լինի այդքան բացարձակ հօգուտ թուրքերի:

Նախ՝ մի քանի մոտավոր տվյալ: Տարբեր (հաճախ ոչ շատ ստույգ) տվյալների ընդհանրացմամբ թուրքերի թիվը 20-րդ դարի սկզբին եղել է 7-8 միլիոն: 1927-ին Թուրքիայի բնակչությունը եղել է 13 միլիոն 600 հազար մարդ (որի մեջ, բացի թուրքերից, նաեւ քրդեր եւ այլ ազգեր են եղել): 1935-ին մենակ թուրքալեզուների թիվը թուրքական պաշտոնական մարդահամարը հաշվում է 13 միլիոն 800 հազար, իսկ քրդալեզուներինը՝ մեկ միլիոն 400 հազար: Պետք է ենթադրել, որ թուրքալեզու 13 միլիոնի մեջ բավականին քանակ են կազմել ոչ միայն բուն թուրքերը, այլեւ, օրինակ, նույն քրդերը, որոնց ազգային ինքնությունը քեմալական Թուրքիայում ավանդաբար ժխտվում էր: Ինչ էլ լինի, այս թվերը բերում ենք, որպեսզի մոտավոր պատկերացում լինի 20-րդ դարի առաջին կեսում թուրքերի քանակի մասին, որը 10 միլիոնի շուրջ տատանվող եւ այդ թվից աճող քանակ էր:

Մյուս կողմից հայերի թիվը Առաջին աշխարհամարտից առաջ կարելի է ըստ տարբեր տվյալների միջինացնել՝ մոտ 4-5 միլիոն, որից մեկուկես միլիոն հաշվում էին Տաճկահայաստանում, մոտ մի այդքան էլ Արեւելյան Հայաստանում, մնացածը՝ սփռված մոտ ու հեռավոր երկրներում: 1922-ի դրությամբ այդ թիվը զգալիորեն կրճատվում է հայտնի պատճառներով: Շատ կոպիտ հաշվարկով՝ մեկ միլիոն հայ՝ բուն Հայաստանում, մի այդքան էլ մնացած Սովետական Միությունում, այդ թվում՝ Վրաստանում ու Ադրբեջանում, մի այդքան էլ՝ աշխարհի մնացած մասերում, ընդհանուր առմամբ՝ 3 միլիոնի կարգի հայ:

Ուրեմն, ստարտային իրավիճակում թուրքերը միայն 2-3 անգամ էին քանակապես գերազանցում հայերին: Ընդ որում՝ այդ տարիներին տարածված թեմա էր հայկական մամուլում այն խոսակցությունը, որ հայերի ծնելիության ցուցանիշը թուրքականից ավելի բարձր է, եւ ի վերջո մենք գերազանցելու ենք թուրքերին քանակապես: Ինչ էլ լինի, հայ-թուրքական քանակական հարաբերությունը այն ժամանակ քիչ թե շատ համեմատելի միավորների հարաբերություն էր թուրքերի գերազանցությամբ, բայց ոչ բացարձակ:

Այս հարաբերության հետագա դինամիկան կախված էր լինելու երկու ժողովրդի զարգացման առանձնահատկություններից: Այլընտրանքային անկախ Հայաստանի գոյության դեպքում արդյունքը պետք է որ զգալիորեն տարբերվեր ներկայից:

Նախ՝ բավականաչափ տարածք, համեմատաբար ազատ վարչակարգ եւ ազատ տնտեսական համակարգ ունենալով՝ անկախ Հայաստանը իր սահմաններում ավելի շատ հայեր էր հավաքելու: Հայկական Սփյուռքի կորիզն այն ժամանակ դեռ իրենց երկրներից նոր կտրված եւ հիմնականում չունեւոր տաճկահայ զանգվածն էր, որը վերադառնալու էր երկիր հնարավորության դեպքում: Սա հայության առավել ավանդապաշտ, առավել պահպանողական հատվածն էր՝ այն աստիճանի, որ արեւելահայերի աչքին հաճախ նույնացվում էր քրդերի հետ, եւ համապատասխան անուն էլ կրում էր՝ «կռոներ» (քրդերեն՝ կուռո՝ տղա, այ տղա): Վերադառնալով երկրում իր ավանդական գյուղական եւ փոքր քաղաքների կենցաղին՝ այս տարրն ապահովելու էր շատ բարձր բնական աճ՝ դեռ առնվազն երկու-երեք սերնդի ընթացքում:

Ուրբանիզացիայի տեմպերն անկախ Հայաստանում չէին կարող լինել այնպիսին, ինչպիսին դրանք Սովետական Հայաստանում էին, այլ անհրաժեշտաբար լինելու էին ավելի չափավոր ու հավասարակշռված գոնե սկզբնական շրջանում: Դա նույնպես իր ազդեցությունն էր թողնելու բնակչության քանակի վրա: Ի դեպ, եթե մեկը կարծում է, որ այն տիպի ուրբանիզացիան, որը տեղի ունեցավ Սովետական Հայաստանում, մեծ բարիք էր երկրի համար, ապա չարաչար սխալվում է: Այսօր եւ հեռանկարում դրա հետեւանքները թերեւս Հայաստանի թիվ մեկ խնդիրն են, որից ավելի կարեւորը չկա, եւ որի համեմատ, ասենք, այնպիսի խնդիրներ, ինչպիսին «կոռուպցիայի դեմ պայքարն է» եւ այլն, պարզապես մոծակի կծոցներ են:

Երկրի արդիականացումն ամենեւին էլ չի ենթադրում այն «գազան» տեմպերն ու միջոցները, որոնք ստիպված էր կիրառել սովետական ղեկավարությունը՝ ելնելով իր առջեւ դրված խնդիրների յուրահատկությունից (սրա մասին տե՛ս այս շարքի նախորդ հատվածներում):

Ուրեմն, միանգամից մի քանի գործոն՝ բավարար տարածքի գոյությունը, սփռված հայության զգալի մասի վերադարձը, հատկապես տաճկահայ բնակչության պահպանողականությամբ պայմանավորված բարձր ծնելիության ցուցանիշը, Երկրորդ աշխարհամարտի կորուստներից խուսափելը, ուրբանիզացիայի ավելի չափավոր մակարդակը պետք է նպաստեր այն բանին, որ անկախ Հայաստանի բնակչության քանակը միանգամայն այլ որակի թիվ լիներ, քան ներկայում է: Ձեռնպահ կմնամ ստույգ հաշվարկներից, դրանով թող զբաղվեն մասնագետները: Բայց իմ կարճ խելքով կարող եմ ենթադրել, որ եթե թուրքական 7-8 միլիոնը կարող էր դառնալ 80 միլիոն, ապա հայկական 3 միլիոնը, թեկուզ 2 միլիոնը կարող էր այսօր դառնալ թեկուզ 20 միլիոն: Իսկ դա կնշանակեր, որ հայերն այսօր իրենց փաստացի քաղաքական կարգավիճակով, ազդեցությամբ եւ ներուժով միանգամայն այլ «կլասի» ազգ կարող էին լինել, քան կան այսօր:

Քաղաքացիական հասարակությունը

Ինչպես մի անգամ զգուշացրել եմ, ես այստեղ քաղաքացիական հասարակություն հասկացությունն օգտագործում եմ իր բուն իմաստով՝ որպես պետության ու քաղաքացու միջակայքում ընկած եւ պետություն-անհատ հարաբերությունները միջնորդող, մեղմող, պետականից տարբեր կառույցների, հաստատությունների, հարաբերությունների ոլորտ: Սա քաղաքացիական հասարակություն եզրի սկզբնական եւ բուն իմաստն է, որը տարբեր է Հայաստանում այսօր արատավորված իմաստից, որով «քաղաքացիական հասարակություն» ասելով հասկանում են, այսպես կոչված, ՀԿ սեկտորը, եթե, իհարկե, իմաստի նման նեղացումը, եթե չասենք՝ այլասերումը, կարելի է դեռ ընդհանրապես իմաստ համարել, այլ ոչ թե, ասենք, «անիմաստ»:

Սովետական արդիականացման ագրեսիվ, տոտալիտար, խուճապային արագ բնույթի կարեւորագույն  հետեւանքներից մեկն այն էր, որ հանրային ոչ պետական հարաբերությունների ու հաստատությունների ավանդական ձեւերը «քոքից» վերացվում էին, իսկ դրանց փոխարեն ստեղծվող արդիական ձեւերը չէին աշխատում, ձեւական դեր էին ստանձնում միակուսակցական համակարգի տոտալ քաղաքական վերահսկողության պայմաններում:

Նույնիսկ Կոմունիստական կուսակցությունը՝ որպես կուսակցություն, գործում էր ձեւական՝ իրականում ամբողջությամբ ղեկավարվելով մեկ կենտրոնից եւ ինքնուրույն որեւէ դեր չունենալով: Արդյունքում ստեղծվում է մի համակարգ, որտեղ պետական ապարատի ու անհատի միջեւ որեւէ գործունյա «միջակայք» չկա, անհատը մեն-մենակ է ամենազոր պետական ապարատի դեմ:

Հանրային ինքնակազմակերպման որեւէ կերպ նման ատոմիզացված հասարակությունում չի գործում, եւ միակ կազմակերպված գերուժը մնում է պետական ապարատը: Լավագույն դեպքում անհատը կարող է՝ որպես միակ վերանհատական կառույցի, ապավինել ընտանիքին: Մենք շատ ենք սիրում խոսել այն մասին, որ ընտանիքին ապավինելն իբր հետեւանք է այն բանի, որ հայերը «դարերով զուրկ են եղել պետությունից» (այս արտահայտությունն ընդհանրապես պետք է մոտ մի 20 տարով արգելել Հայաստանում մի շարք նման ձեւակերպումների հետ մեկտեղ), բայց բնականաբար ոչ մեկի դարդը չի կտրվել փորձել ստուգել այս պնդման հիմքերը՝ համոզվելու համար, որ նախասովետական հայերին բնորոշ են եղել հանրային ինքնակազմակերպման բազմաթիվ ձեւեր՝ ավանդական՝ գյուղական համայնքներ, արհեստավորների համքարություններ, եկեղացական ծխեր, դպրոցներ, եւ նույնիսկ որոշ չափով արդիական՝ կուսակցություններ եւ այլն, իսկ միայն ընտանիքին ապավինելը հետեւանք է... սովետական արդիականացման: Այնպես չէ, իհարկե, որ հայերն ընտանիքը չեն գնահատել մինչեւ սովետը, բայց հանրային ինքնակազմակերպման միակ ձեւն է դարձել մեր/ձեր սիրելի սովետական մոդեռնիզացիայի պատճառով: Մնացած մանրամասներն այս թեմայի մասին գրել ենք շարքի նախորդ հատվածներում:

Այստեղ կարեւոր է հասկանալ, որ սովետական արդիականացման հետեւանքները ոչ մի տեղ չեն վերացել: Սովետի փլուզումը քիչ բան է փոխել մեր հանրության կառուցվածքում այդ առումով. մնացել ենք նույն ատոմիզացված հանրությունը, որի ավանդական ինքնակազմակերպման ձեւերը ոչնչացված են, իսկ արդիականները կամ չեն գործում, կամ շատ թույլ են (օրինակ՝ չկան արհմիություններ, իսկ կուսակցական համակարգը ոչ մի կերպ չի կայանում, ՀԿ-ները մեծ մասամբ դրամաշնորհների վրա կողմնորոշված փաստացի փոքր բիզնեսներ են եւ այլն):

ԱՆԿԱԽ ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ ՈՉ ՄԻԱՅՆ ԿԱՐԻՔ, ԱՅԼԵՎ ԿԱՐՈՂՈՒԹՅՈՒՆ ԷԼ ՉԷՐ ՈՒՆԵՆԱԼՈՒ ՍՈՎԵՏԱԿԱՆ ՏԻՊԻ ԳԵՐԱՐԱԳ ԵՒ ՏՈՏԱԼ ՄՈԲԻԼԻԶԱՑԻՈՆ ԱՐԴԻԱԿԱՆԱՑՄԱՆ:

Այստեղ արդիականացումն ընթանալու էր ավելի դանդաղ եւ չափավոր տեմպով, ինչի փոխհատուցումը լինելու էր հանրության ավելի ներդաշնակ զարգացումը: Ինչպես արեւմտյան երկրներում, Հայաստանում նույնպես արդիականացումը չէր նշանակելու ավանդական հանրային կառույցների իսպառ, արմատական ոչնչացում, այլ դրանց մի մասի քիչ թե շատ աստիճանական ձեւափոխում՝ ժամանակի պահանջներին համահունչ, եւ մյուս կողմից՝ արդիական քաղաքացիական հասարակության կառույցների ոչ ձեւական, բովանդակային զարգացում: Սրա արդյունքում կունենայինք շատ ավելի ամուր, կայուն, հաշտ, ինքնակարգավորվող հարաբերություն պետություն-հանրություն-անհատ եռանկյունում:

Մի երկու խոսք էլ արդիականացման մասին ընդհանրապես:

Արդիականացումը բավականին մոդայիկ բառ է այսօրվա հայաստանյան վերնախավի շուրթերին: Կասկածելի է սակայն, որ լավ է հասկացվում դրա իմաստը: Տպավորություն կա, որ արդիականացումը պատկերացվում է որպես գերազանցապես տնտեսական աճ՝ համեմված մշակութային ինչ-որ անորոշ «կայֆերի» հետ, ընդհանրապես որպես «պուպուշ» եւ միայն դրական մի գործընթաց: Իր իրական պատմական դրսեւորումների մեջ արդիականացումը շատ ավելի բարդ, բազմաշերտ, հակասական երեւույթ է՝ կապված ոչ միայն ձեռքբերումների, այլեւ կորուստների հետ եւ հիմնված ոչ այնքան «հոգեւոր», որքան նյութական՝ փող, արյուն, «երկաթ» հիմքերի վրա: Արդիականացումը հաճախ, եթե ոչ միշտ, ենթադրում է «թալան», շահագործում, աղքատացում որպես իր նախադրյալներ եւ նույնիսկ շարժիչ ուժեր իր սկզբնական փուլերում: Շահագործման, թալանի եւ աղքատացման առարկա կարող են լինել թե՛ սեփական ժողովուրդը, հատկապես գյուղացիությունը, թե՛ գաղութացված օտարները: Պատմականորեն առաջին՝ անգլիական արդիականացման հիմքում ընկած է թե՛ տեղական՝ անգլիական գյուղացիության ավերն ու վերածումը քաղաքների էժան աշխատուժի, թե՛ մանավանդ անգլիական գաղութական համակարգի սկզբնական մեծ թալանը: Որտեղ չի եղել գաղութային շահագործման հնարավորություն, ինչպես Գերմանիայում, Ռուսաստանում, Չինաստանում, արդիականացման միակ հիմքը եղել է գյուղի քայքայումը, որոշ դեպքերում՝ ինքնահոս, որոշ դեպքերում՝ գիտակցաբար արագացված, գյուղացու եւ քաղաքի խոնարհ խավերի պրոլետարացումը, այսինքն՝ սեփական արտադրության միջոցներից զրկումը եւ պրոլետարացված գյուղացու դաժան շահագործումը: Վատ է, թե լավ, բայց այսօրվա աշխարհի հարստությունն ու առաջադիմությունը կառուցված են այդ հիմքերով, իսկ «գիտակցության փոփոխությունը» եւ նման իդեալիստական ուրվականներն այստեղ տասներորդական դեր են խաղացել՝ հետին թվով ամրագրելով այն, ինչ արդեն կատարվել էր նյութական ոլորտում:

Մյուս տարածված պատկերացումն այն է, որ ինչ էլ լինի, սովետը մեզ գոնե արդիականացրեց, մտցրեց ժամանակակից կյանք: Սա ասվում է աչուկների այնպիսի անմեղ արտահայտությամբ, որպիսին կարող է լինել միայն սովետական մոդեռնիզացիայի «տապոռով» հարթեցված մեր գլուխներում: Կարծես սովետի կազմում թե դրանից դուրս Հայաստանը՝ որպես աշխարհի մաս, դատապարտված չէր արդիականացման, կամ կարծես հայկական արդիականացումը չի սկսվել դեռ սովետից առաջ ու մաս չէ ազգային ինքնավար զարգացման, ըստ որում՝ թե՛ Օսմանյան, թե՛ Ռուսական կայսրություններում հայերը ոչ թե պարզապես այդ պետությունների արդիականացման մաս էին, այլ դրա առաջատարներից, որի պատճառով էլ խնդիրներ ունեցան եւ թշնամական վերաբերմունք երկուսի կողմից: Տիրապետող ազգերից առաջ ընկնող կամ դրանց մրցակից դարձող ենթակա ազգերի ճակատագիրն է սա:

Հայաստանն անշուշտ ուներ սեփական արդիականացման ներուժ, եւ դա, ինչպես նշեցինք, թեեւ չէր կարող եւ կարիք էլ չուներ լինելու նույնքան գերարագ ու դաժան, որքան սովետականը, բայց դրա փոխարեն ունենալու էր ավելի ներդաշնակ, մեղմացված հետեւանքներ ու ընթացք: Հայկական արդիականացումը սկսվել էր դեռ 19-րդ դարի վերջին, հատկապես Արեւելյան Հայաստանում իր հակասական բոլոր դրսեւորումներով, որի մի կողմում հայկական կապիտալի ստեղծումն էր, արդիական հայկական կառույցների ու դասակարգերի ձեւավորումը՝ մամուլ, կուսակցություններ, մտավորականություն, գրականություն, իսկ մյուս կողմում գյուղի քայքայումն էր, գյուղացու աղքատացումը, արտագաղթը քաղաքներ եւ այն ամենը, ինչը հոյակապ նկարագրված է հայ գրականության մեջ: Քաղաքական անկախության պահանջի ձեւակերպումն էլ հենց հայկական արդիականացման հետեւանքներից էր, քանի որ, ինչպես նշեցինք, իր զարգացման մեջ հայ ազգը կամ առաջ էր ընկնում տիրապետող ազգերից, կամ քայլում էր դրանց գրեթե հավասար-զուգընթաց, մրցակից էր դառնում, իսկ մյուս կողմից էլ գյուղերի քայքայումն ու աղքատացումն ընկալվում էր որպես ազգային ճնշման խնդիր:

Հայկական արդիականացման բնական շարունակությունը պետք է լիներ անկախ հայկական պետությունը: Դրա փոխարեն արդիականացման ինքնուրույն հայկական տարբերակը բռնի ընդհատվեց, եւ Հայաստանում իրացվեց լրիվ այլ արդիականացման տարբերակ, որի մոտիվները, շրջարկը եւ նպատակները շատ քիչ կապ ունեին բուն հայկականի հետ: Ժխտել Սովետական Հայաստանի ժառանգությունը՝ պետք չէ, սակայն պետք չէ նաեւ այնպես պատկերացնել, թե դա մեծ պարգեւ էր հայ ժողովրդին ի վերուստ, առանց որի հայ ժողովուրդը մնալու էր անտառներում բանան ուտող եւ ծառից ծառ թռչկոտող:

Հայոց եկեղեցի

Առանձին խոսք պետք է ասվի այնպիսի ավանդական կառույցի մասին, ինչպիսին եկեղեցին է: Հայ եկեղեցին միշտ էլ՝ իր սկզբնավորման պահից եղել է ոչ այնքան կրոնական, որքան պետական կառույց, հայոց պետության կառույցներից մեկը (ինչպես աշխարհի բոլոր խոշոր քրիստոնեական եկեղեցիները՝ առանց բացառության): Երբ ասում ենք, թե պետության բացակայության ժամանակ մեզանում եկեղեցին փոխարինեց պետությանը, սխալ ձեւակերպում ենք անում:

Եկեղեցին չի փոխարինել պետությանը, այլ հենց ինքն էլ ի սկզբանե եղել է պետության մասը, որը գուցե իր վրա է վերցրել մյուս մասերի գործառույթների մի հատվածը, բայց սա տարբեր է «պետություն փոխարինելուց» այն վերացական, պատմական նյութից կտրված իմաստով, որով հասկանում ենք: Դարերի ընթացքում գործ ունենալով օտար պետական համակարգերի մեջ՝ բուն Հայաստանում թե Սփյուռքում, հայոց եկեղեցին անհրաժեշտաբար ենթարկվել է ոչ միայն այդ համակարգերի ազդեցությանը, այլեւ ներթափանցմանը: Այս աշխարհում կրոնը, կրոնական կառույցները միշտ եղել են, կան ու կմնան քաղաքականության մաս եւ քաղաքականության գործիք. ոչ մի պետություն-եկեղեցի ֆորմալ տարանջատում չի փոխել եւ չի փոխելու այդ օրենքը: Հատկապես ռուսական եւ սովետական շրջանում հայ եկեղեցու մեջ չափից ավելի ուժեղացավ ռուսական պետական կառույցների ազդեցությունն ու ներթափանցումը: Որոշ դեպքերում թերեւս այս ազդեցությունն ավելին եղավ, քան եկեղեցու բուն ազգային կառույցի կոչումը: Մեր եկեղեցու հետ կապված իրական խնդիրը հիմա էլ նույնն է մնում: Եթե մեկն այսօր էլ ուզում է իրական քաղաքականություն մշակել այս ոլորտում, այլ ոչ թե պարզապես ձեւական խնդիրներով զբաղվել՝ ծիրանի միաեղջյուրներ, ապա հենց դա պետք է նկատի ունենա:

Անկախ Հայաստանում բնականաբար պետք է լուծվեր նաեւ այդ հարցը: Հայոց եկեղեցին պետք է ազատված լիներ օտար ներթափանցումներից գոնե իր հայաստանյան կառույցներում եւ վերականգնվեր որպես այն, ինչն է՛ իր էությամբ՝ հայոց քաղաքականության եւ հայոց պետության կարեւոր կառույցներից մեկի, որի խնդիրն էր հետապնդել եւ տարածել հայոց պետական շահերը երկրի ներսում ու դրսում: Որպես այդպիսին՝ հայոց եկեղեցին կարող էր զգալի դեր խաղալ Մերձավոր Արեւելքի քրիստոնյաների խնդրում, որոնք դեռ 20-րդ դարի առաջի կեսին զգալի թիվ ու կշիռ ունեին: Մերձավոր Արեւելքի քրիստոնեությունը, որն այսօր փաստացի ցեղասպանության է ենթարկվել ու ենթարկվում անտարբերներիս աչքի առաջ, կարող էր միգուցե այլ ճակատագիր ունենալ անկախ Հայաստանի եւ նրա պետական հաստատություններից մեկի՝ իր հայկական բնույթն ու ինքնիշխանությունը վերականգնված հայոց եկեղեցու գոյության դեպքում:

Անկախ Հայաստանը նաեւ ունենալու էր կանխատեսելիորեն բավականին ուժեղ բանակ, որը, հենվելով ազգային-ազատագրական պայքարի ավանդույթների, ինչպես նաեւ երկրի ժողովրդագրական ներուժի վրա, այլեւ՝ օգտվելով անգլիական օժանդակությունից՝ սպառազինությունների, հանդերձանքի, նաեւ՝ ռազմական կրթության հարցում տարածաշրջանային լուրջ դեր կարող էր ստանձնել:

Տնտեսություն

Պատմական փորձը հուշում է, որ Հայաստանի տնտեսական վերելքի, երկրի հարստացման կարեւորագույն նախապայմաններից եղել է Արեւելք-Արեւմուտք մեծ ճանապարհների կայունությունը, անվտանգությունը եւ բացությունը: Ընդհանրապես որեւէ փուլում այս կամ այն երկրի հարստության, տնտեսական վերելքների եւ անկումների մասին լավագույնս կարելի է դատել՝ ելնելով ոչ այնքան գրքային, թղթային տվյալներից՝ ժամանակակիցների վկայություններից եւ այլն, որոնք միշտ էլ կարող են արտահայտել այս կամ այն քաղաքական կամ իդեոլոգիական վերաբերմունքն իրականությանը, որքան ժամանակաշրջանի նյութական հուշարձաններից, օրինակ՝ միջնադարյան Հայաստանի դեպքում լավ ցուցիչ է եկեղեցական շինարարությունը, դրա քանակն ու որակը: Մեծ քանակն ու լավ որակը վկայում են այն բանի մասին, որ երկրում «փող է ֆռացել», եւ հակառակը: Արեւելյան Հայաստանում եկեղեցաշինության քանակի եւ որակի առումով առավել աչքի է ընկնում 13-րդ դարը, որոշ շրջաններում նաեւ՝ 12-ի վերջը կամ 14-ի սկիզբը: Այդ շրջանի երկրորդ կեսից Արեւելքի ճանապարհների կայունությունն ապահովվում էր մոնղոլական տիրապետությամբ: Մեկ այլ վերելք 17-րդ դարն էր, երբ թուրք-իրանական պատերազմների ավարտով եւ Իրանում Սեֆելյանների գերիշխանության կայունացմամբ նորից ապահով են դառնում մեծ ճանապարհները: Մյուս կողմից՝ եկեղեցաշինության շատ ցածր որակ է 19-րդ դարի Արեւելյան Հայաստանում, մինչեւ դարի վերջին քառորդը: Հակառակ տարածված պատկերացումների՝ սա վկայում է, որ Ռուսաստանին միացումը չի հանգեցրել Հայաստանի տնտեսական վերելքի:

Արեւելյան Հայաստանը եղել է Ռուսական կայսրության ամենաքիչ զարգացող, հետամնաց ու լքված ծայրամասերից: Հայաստանի տնտեսական վիճակը ոչ միայն զարգացոմ, այլեւ նույնիսկ որոշակի անկում է ապրել ի համեմատություն պարսկական տիրապետության՝ դատելով որոշ վկայություններից: Դրա պատճառներից մեկը եղել է Մերձավոր Արեւելքի հետ առեւտրական կապերի դադարեցումը կամ նվազումը ռուսական մաքսային, ինչպես նաեւ Անդրկովկասը Իրանից կտրելու քաղաքականության պատճառով: Միայն 1870-80-ականներից՝ Բաքվի նավթի շահագործման սկզբից ի վեր, տնտեսապես աշխուժանում է հայկական կյանքը, բայց դա էլ հիմնականում բուն Հայաստանից դուրս՝ Թիֆլիսում եւ Բաքվում: Բուն Հայաստանը միայն անուղղակիորեն է օգտվում եւ ազդվում այդ գործընթացից՝ մնալով Անդրկովկասի առավել հետամնաց երկիրը: Հակասությունն այն է, որ եթե Կովկասի կապիտալիզմի առաջատարները հայերն էին, ապա Հայաստանը ճիշտ հակառակը՝ զարգացման հետնապահն էր: Այդ շրջանում կուտակված հայկական հարստությունից գրեթե ոչինչ չմնաց որպես ժառանգություն Հայաստան պետությանը՝ մնալով նվեր վրացիներին, թուրքերին ու ռուսներին:

Անկախ Հայաստանի տնտեսական զարգացման հենքը պետք է նորից դառնային Մերձավոր Արեւելքի մեծ ճանապարհները: Այդպիսով Հայաստանը կհայտնվեր իր բնական միջավայրում: Սա ինքնին բավական չէ, բայց կարեւոր է հենց որպես հենք: Մյուս կարեւոր գործոնը լինելու էր արդեն բուն հայկական կապիտալը: Դրա ներկայացուցիչներից շատերը ժամանակի ընթացքում կարող էին լուրջ ներդրումներ ունենալ երկրի տնտեսական զարգացման գործում, հատկապես նույն Մերձավոր Արեւելքի հայ հարուստները, որոնց տնտեսական շահերը բուն տարածաշրջանում էին: Թիֆլիսի հայկական կապիտալը նույնպես իր բնական ուղին կհարթեր դեպի Հայաստան, քանզի Հայաստանում նրա համար արդեն ավելի նպաստավոր պայմաններ կստեղծվեին, քան բուն Վրաստանում: Արագ եւ բուռն տնտեսական զարգացում գուցեեւ չապահովվեր, բայց դրա փոխարեն այն կարող էր լինել ավելի համաչափ, պակաս ավերիչ երկրի հանրային կյանքի համար, հայկական արդիականացման բնական գիծը շարունակող, որի շնորհիվ Հայաստանի զարգացումը համենայնդեպս կարող էր մեկ-երկու քայլ առաջ լինել իր հարեւաններից:

Գիտություն եւ արվեստ

Թերեւս ավելորդ է նույնիսկ մանրամասնել, որ անկախ Հայաստանի պայմաններում արվեստի, այդ թվում՝ գրականության եւ գոնե հումանիտար գիտության զարգացումը կունենար շատ ավելի նպաստավոր պայմաններ, քան ուներ իրականում Սովետական Հայաստանում եւ Սփյուռքում:

Աշխարհով մեկ ցրվելու, առանձին՝ իրար հետ շփում չունեցող եւ թշնամացած խմբերի փոխարեն հայկական մտավորական ներուժի մեծ մասը կհամախմբվեր մի տարածքում, կստեղծեր մեկ միասնական ստեղծագործական միջավայր, ապահովված կլիներ ստեղծագործական ազատությունը, չէր ընդհատվի հայկական արդիական գիտության ու արվեստի բնիկ, հարազատ զարգացման գիծը: