Առաջին Հանրապետության
այլընտրանքային պատմությունը

 Հայաստանն իր առջեւ չուներ «աշխարհին» («Արեւմուտքին») դիմակայելու խնդիր, այդ պատճառով տոտալիտարիզմի հեռանկարը դուրս էր գալիս ինքնին: Հայաստանն ուներ անկախ պետություն կառուցելու եւ զարգացման խնդիր, որի համար սկզբնական փուլում օբյեկտիվորեն պահանջվելու էր կառավարման որոշակի կենտրոնացում, քաղաքականի սովորականից մի քիչ ավելի գերակայություն իրավական, տնտեսական, հանրային հարաբերությունների նկատմամբ, միով բանիվ՝ «ավտորիտարիզմ»: Ավտորիտարիզմի միտումն անշուշտ ուժեղանալու էր համապատասխան համաշխարհային միտման ազդեցությամբ, մանավանդ 1929-ի տնտեսական ճգնաժամից հետո դա համատարած միտում էր արեւելյան, կենտրոնական ու հարավային Եվրոպայում, եւ նույնիսկ ամենանեղ իմաստով «արեւմուտքում»՝ Ֆրանսիա, Անգլիա, ԱՄՆ, որոշ արտահայտություններ ունեցավ:

Ավտորիտարիզմն ուժեղացնող միտումներից էր լինելու նաեւ երկրի հանրային կառուցվածքը՝ գերազանցապես գյուղատնտեսական, «հետամնաց» եւ արտաքին հարաբերությունները՝ հարեւանությունը ԽՍՀՄ-ի հետ, հետեւաբար սովետական ներթափանցման, ներքին քաղաքականության մեջ սովետական ազդեցության գործակալների դեմ գործուն միջոցների անհրաժեշտությունը:

Մյուս կողմից նույն այդ ավտորիտար միտումը մեղմացնող հանգամանքներ էին լինելու Թուրքիայի եւ մյուս հարեւանների հետ հաշտ հարաբերությունները, անգլիական քաղաքական ազդեցությունը (որն անշուշտ առավել ուժեղ էր լինելու Հայաստանում), հայ հանրության բազմատարր, բազմաշերտ կառուցվածքը (թեկուզ միայն տաճկահայ-ռուսահայ բաժանումը), ուր մրցակից հանրային խմբերից յուրաքանչյուրը բավականին ուժեղ էին լինելու՝ թույլ չտալու մեկնումեկի բացարձակ գերիշխանությունը, եւ որոշ չափով չեզոքացնելու էին մեկը մյուսի ազդեցությունը: Ընդհանրապես պատմականորեն Հայաստանը գերկենտրոնացած համակարգերի երկիր չէ՝ սկսած աշխարհագրությունից, նաեւ պատմական ավանդույթով՝ հին թե նոր:

ԵՐԲԵՔ ՀԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ ԻՐ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՈՐԵՎԷ ՓՈՒԼՈՒՄ ՉԻ ԻՆՔՆԱԿԱԶՄԱԿԵՐՊՎԵԼ ՈՐՊԵՍ ԳԵՐԿԵՆՏՐՈՆԱՑԱԾ ՀԱՄԱԿԱՐԳ:

Կարճ՝ 1920-30-ականների Հայաստանը լինելու էր մեղմ ավտորիտար միտումներով մի երկիր, ուր ավտորիտարիզմի որոշակի տարրը նպաստելու էր երկրի արագ զարգացման, անկախության կայացման խնդրին, բայց ուր նույն այդ միտումն անխուսափելիորեն մեղմվելու, հավասարակշռվելու էր ազդու գործոններով:

Ինքնին պարզ է, որ անկախ Հայաստանի թիվ մեկ ու գերակայող քաղաքական ուժը լինելու էր Դաշնակցությունը: Այդ իմաստով մրցակցային քաղաքական դաշտի կայացումն ունենալու էր որոշակի խոչընդոտներ: Բայց մյուս կողմից պետք չէ թերագնահատել մյուս քաղաքական ուժերի դերը:

20-րդ դարի սկզբին հայկական միջավայրում ձեւավորվել էին բավականին բազմազան քաղաքական հոսանքներ: Դաշնակցությունից ավելի ձախ թեւում հիմնականում ռուսահայ անդամությամբ՝ հայ սոցիալ-դեմոկրատներն էին (այսպես կոչված՝ «սպեցիֆիկները»՝ ռուսական սոցիալ- դեմոկրատական կուսակցությունից անկախ հայկական ՍԴ կազմակերպության անդամները), հայ մենշեւիկներն ու բոլշեւիկները (սրանք արդեն ռուսական ՍԴ մաս էին), հայ էսեռները, հնչակյանները: Կային նույնիսկ հայ անարխիստներ, ինչպես նաեւ տաճկահայ Կոմունիստական կուսակցությունը (տարբեր արեւելահայ բոլշեւիկներից): Ճիշտ է, սրանք, ի տարբերություն Դաշնակցության, երբեք չեն եղել զանգվածային կուսակցություններ, այլ ավելի շուտ այս կամ այն թերթի շուրջ խմբված ակումբներ: Բայց նախ՝ բոլորն էլ բավականին հզոր մտավոր ներուժի տեր էին: Ձախակողմյան հայ հոսանքների ներկայացուցիչները՝ Դավիթ Անանուն, Բախշի Իշխանյան, Ռուբեն (Ալեքսանդր Ծատուրյան), Լեւոն Աթարբեկյան, Թադեւոս Ավդալբեկյան եւ այլք, բավականին հետաքրքիր տեսական՝ քաղաքական, հասարակագիտական եւ նույնիսկ գիտական՝ պատմագիտական, գրականագիտական եւ գեղարվեստական գրական ժառանգություն են թողել, որը սակայն գրեթե իսպառ մոռացված ու անտեսված է Հայաստանում:

 Անկախ Հայաստանի պայմաններում այս ժառանգությունը պտուղներ էր տալու, ստեղծելու էր ավանդույթ, որի հիմքով այսօր կունենայինք լրիվ այլ որակի քաղաքական միտք, քան ունենք, իսկ ձախ քաղաքական դիրքորոշումն ունենալու էր հզոր ազգային հիմքեր, այլ ոչ թե ընկալվելու էր օտարամուտ էկզոտիկա:

Ի դեպ, պետք է նշել, որ հայ հին բոլշեւիկների մեծ մասը, եթե ոչ բոլորը, երիտասարդ տարիքում եղել են կամ Դաշնակցության, կամ այլեւայլ հայկական ձախ հոսանքների, առաջին հերթին՝ «սպեցիֆիկների» կուսակցության անդամներ: Այսպես օրինակ՝ Շահումյանը՝ դաշնակցական, Մյասնիկյանը՝ դաշնակցական, ապա՝ «սպեցիֆիկ», նույնը՝ Մռավյանը, Աշոտ Հովհաննիսյանը եւ շատ ուրիշներ, որոնք առաջին դերերում էին 1920-ականների Սովետական Հայաստանում, իսկ 1930-ականների սկզբին հեռացվեցին ղեկավարությունից՝ մեղադրվելով հենց որպես «սպեցիֆիկներ», այսինքն՝ հայկական ուրույն գիծ տանողներ: Այնպես որ, հայ ձախակողմյան հոսանքները նաեւ քաղաքական դպրոցի դեր են խաղացել Սովետական Հայաստանի կադրերի համար: Իմիջիայլոց, կուսակցական բաժանումները հաճախ անցնում էին միեւնույն ընտանիքով: Օրինակ՝ Մյասնիկյանի եղբայրը, եթե չեմ սխալվում, մնաց դաշնակցական: Հայտնի դաշնակցական խմբապետ եւ «ավազակ» էր 26 կոմիսարներից բոլշեւիկ Ամիրյանի եղբայրը եւ այլն:

Հայկական քաղաքական դաշտի աջ թեւում էր Ժողովրդական կուսակցությունը, որը ներկայացնում էր թիֆլիսահայ լիբերալ բուրժուազիային եւ սերտորեն կապված էր նաեւ արեւմտահայ բուրժուազիայի հետ (Պողոս Նուբար եւ այլն): Սրանք հետագայում մասերից մեկը դարձան Ռամկավար կուսակցության: Ժողովրդականների համար ձախ էր ինքը՝ Դաշնակցությունը, եւ նրանք կողմնակից էին մաքուր ազգային-լիբերալ ծրագրի, որը ներքին հարցերում նշանակում էր հայ մեծահարուստների շահերի պաշտպանություն, իսկ արտաքին հարաբերություններում շեշտը դիվանագիտության, այլ ոչ թե զինված պայքարի վրա էր:

Թեեւ, ինչպես նշեցինք, սրանցից ոչ մեկը զանգվածային կուսակցություն չէր, սակայն անկախ Հայաստանի պայմաններում աստիճանաբար իրավիճակը կարող էր փոխվել: Դաշնակցությունը գերակայող ուժ էր, քանի դեռ գերակայող խնդիր էր ազգային-ազատագրական զինված պայքարը՝ հայկական հեղափոխությունը: Սակայն երբ այդ պայքարի հիմնախնդիրը՝ անկախ Հայաստանի ստեղծումը լուծված էր, եւ հաշտություն էր կնքված թուրքերի հետ, բնականից կարեւորվելու էին սոցիալական, տնտեսական եւ այլ խնդիրները, ներքին դասակարգային մրցակցությունը: Այս պարագայում արդեն մի կողմից հող էր ստեղծվելու ձախակողմյան հոսանքների տարածման համար, մանավանդ եթե դրանք միավորվեին մեկ կուսակցության կամ շարժման մեջ: Իսկ մյուս կողմից էլ աջակողմյան Ժողովրդականներն աջակցություն պետք է ստանային Հայաստան վերադարձող կամ Հայաստանում ներդրումներ անող բուրժուազիայից: Իր դերը կունենար նաեւ ռուսահայ-տաճկահայ բաժանումը: Աստիճանաբար կձեւավորվեր մրցակցային քաղաքական դաշտ:

Դաշնակցությունը նույնպես երբեք միատարր չի եղել: Նոր պայմաններում ներքին գաղափարական բաժանումները եւ առանձին առաջնորդների ու խմբերի քաղաքական հավակնությունները, ինչպես նաեւ նույն ռուսահայ-տաճկահայ հակադրությունը անշուշտ ուժեղացնելու էին Դաշնակցության ներսի ֆրակցիոն պայքարը: Եթե մրցակցային քաղաքական դաշտը նույնիսկ չձեւավորվեր Դաշնակցությունից դուրս, ապա այն կգոյանար աստիճանաբար Դաշնակցության ներքին պայքարի ու բաժանման հիմամբ: Արդեն վերը նշած ձախ ուժերի մեծ մասն այսպես թե այնպես ժամանակին առաջացել է որպես Դաշնակցության ներքին պառակտումների արդյունք (վառ օրինակ՝ հայ էսեռները, որոնք Դաշնակցությունից դուրս եկած ձախ թեւն էին): Այս գործընթացը կարող էր ավելի եւս ուժեղանալ անկախ Հայաստանում: Դաշնակցության սոցիալական ծրագիրն իր էությամբ սոցիալիստ-հեղափոխական էր՝ էսեռական, այսինքն՝ շեշտը դնում էր գյուղացիության շահերի վրա՝ ի տարբերություն սոցիալ-դեմոկրատականի, որոնց շեշտը բանվոր դասակարգի շահերն էին:

Ամենակարեւորը: Կունենային ոչ միայն պարզապես համեմատաբար մրցակցային քաղաքական դաշտ, այլեւ չընդհատվող քաղաքական ավանդույթ: Հայկական կուսակցությունները չէին կտրվի իրենց բնիկ հողից եւ բնականոն զարգացում կապրեին Հայաստանում, այլ ոչ թե Սփյուռքում: Ասել,  որ դա էական, կարեւորագույն խնդիր է, նշանակում է ոչինչ չասել: Լիովին տարբեր կլինեին հայկական ավանդական կուսակցությունները՝ նրանց գաղափարական, մարտավարական, կազմակերպչական զարգացումը, եթե դա տեղի ունենար Հայաստանում: Հայաստանից դուրս չի կարող լինել հայկական քաղաքականություն բառիս բուն իմաստով: Կարող է լինել համայնքային, հասարակական գործունեություն լավագույն դեպքում: Վատագույն դեպքում անխուսափելի է քաղաքական ուժերի վերածումը օտարերկրյա ազդեցության գործիքների: 20-րդ դարի ընթացքում հայկական ավանդական կառույցները՝ ոչ միայն կուսակցությունները, այլեւ, օրինակ, եկեղեցին առարկայական պատճառներով ենթարկվել են հզոր աշխարհաքաղաքական ազդեցությունների: Այսօր մեր ունեցած հիմնախնդրի արմատը ավանդական կառույցների հետ դա է:

ԱՆԿԱԽ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐՈՒՄ ԿՈՒՆԵՆԱՅԻՆՔ ՄԻԱՆԳԱՄԱՅՆ ԱՅԼ ՈՐԱԿԻ, ԲՆՈՒՅԹԻ ԱՎԱՆԴԱԿԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՈՒԺԵՐ ՈՒ ԿԱՌՈՒՅՑՆԵՐ:

Շատ կարեւոր է այստեղ հասկանալ նաեւ քաղաքական ավանդույթի, քաղաքական սերունդների խնդիրը: Որեւէ ավանդույթի կարեւորագույն հատկանիշը դրա շարունակականությունն է, ժառանգականությունը, փոխանցվող շղթայի անընդհատությունը: Ընդ որում՝ ժառանգականության մեջ էական է ոչ միայն սերնդեսերունդ փոխանցվող արժեքների պահպանումը, այլեւ դրանց շարունակական զարգացումը: Ավանդույթի կրողների համար զարգացումը կարող է նույնիսկ աննկատ լինել, նրանք կարող են պատկերացնել, բայց իրականում նույնիսկ իրենց առավել պահպանողական գիտակցող ավանդույթները (էլ չասած հենց զարգացման վրա շեշտը դնող արդիական ավանդույթները) կենդանի են ոչ միայն եւ ոչ այնքան պահպանման, այլ զարգացման տարրով: Զարգացման համար էական է անընդհատությունը: Այս կամ այն ավանդույթի մեջ ստեղծված որեւէ արժեք իր հերթին սերմ է՝ գցված հողի մեջ, որից եւ որի հիմքով աճելու են նոր արժեքներ, նոր պտուղներ, որոնք տարբեր ուղղություններով են տանելու «ծնող» արժեքի ժառանգությունը:

Բերենք օրինակ գրականությունից: Եթե 1930-40-ականներին Սփյուռքում գրված Կոստան Զարյանի կամ Օշականի եւ շատ այլ հայ գրողների ստեղծագործությունները, որոնք իրենց  ժամանակին չեն դարձել հայաստանյան գրական կյանքի, ավանդույթի, ժառանգականության մասը, տասնամյակներ անց՝ 2000-ականներին վերահրատարակվում են Հայաստանում, այլեւս երբեք չեն կատարելու այն դերը գրականության զարգացման մեջ, որը պետք է կատարեին, եթե իրենց ճիշտ ժամանակին դառնային գրական ավանդույթի մասը: Կարելի է ասել, որ այդ կորուստն անդառնալի է: Եթե, օրինակ, նույն Կոստան Զարյանի 1920-30-ականների բանաստեղծությունները դառնային մեր գրական ավանդույթի մասը, դրանցից կարող էր ճյուղավորվել, զարգանալ մեր պոեզիայի մի ուրույն ուղղություն, որը մի քանի տասնամյակ զարգանալով չգիտենք, թե ուր կհասներ (գուցե իր սկզբնաղբյուրից շատ հեռու տեղ տաներ): Բայց այսօր դրանք սերմեր են՝ գցված քարի վրա, որովհետեւ ամեն բան ունի իր ճիշտ ժամանակը կամ ավելի ճիշտ՝ իր ժամանակի ծնունդն է: Իհարկե, այդ բանաստեղծություններն այսօր էլ մեծ արժեք ունեն, այսօր էլ կարող են որոշակի ազդեցություն գործել, բայց դա նույնիսկ մոտ չէ այն ազդեցությանը, որը կարող էին ունենալ իրենց ժամանակին՝ տալով փարթամ սերունդ:

Նույնն է նաեւ քաղաքական մտքի դեպքում: Եթե, օրինակ, Ռուբեն Տեր-Մինասյանի «Հայ- թուրքական կնճռի» կամ «Հայաստանը միջազգային ճանապարհների վրա», Ռուբեն Դարբինյանի «Հայ քաղաքական մտքի դեգերումները», Նժդեհի, Հայկ Ասատրյանի երկերը, Դավիթ Անանունի «Ռուսահայ հասարակական զարգացումը» եւ բազմաթիվ այլ ստեղծագործություններ լինեին այսօր մեր ավանդույթի մասը, այլ ոչ թե միայն նեղ շրջանակին հայտնի ռարիտետ անվանումներ, այսօր մեր քաղաքական բանավեճում անհամեմատ ավելի հեռու գնացած կլինեինք: Ոչ թե խնդիրն այն է, որ դրանք հանճարեղ գործեր են, որտեղ ձեւակերպված են հանճարեղ մտքեր, այլ այն, որ լինելով մեկ քայլ առաջ իրենց նախորդների քաղաքական մտքից՝ իրենց հերթին հիմք էին դառնալու հետագա զարգացման, եւ եթե շղթան չընդհատվեր, այսօր ունենալու էինք այդ նույն գործերի, պատկերավոր ասած, երրորդ, չորրորդ, հինգերորդ սերնդի տարբերակները: Եթե այսօր մի քիչ ավելի լավ իմանայինք հայ քաղաքական եւ հանրային մտքի պատմությունը, կտեսնեինք, որ այսօր հաճախ քննարկում ենք խնդիրներ, որոնք քննարկվել են 19-րդ դարի վերջին, իսկ 1920-ականների քննարկումները մեր՝ հետնորդներիս համեմատ արդեն կարող են հաճախ ավանգարդ համարվել. մենք դեռ չենք հասել կամ նոր-նոր ենք հասնում այդ կողմերը:

Հատկապես քաղաքական ավանդույթի ընդհատման հետեւանքները դժվար վերականգնելի են, որովհետեւ քաղաքականությունն առավելապես փորձի ու փորձի փոխանցման, այլ ոչ թե զուտ տեսության ու գրքային ոլորտ է: Կենսունակ, տվյալ երկրի իրավիճակին համարժեք քաղաքական միտք կարող է ձեւավորվել միայն քաղաքական փորձի հիմամբ: Բացի մտքից, քաղաքականության մեջ շատ բան, եթե ոչ ամեն ինչ փոխանցվելի է միայն փորձով: Եթե խզվում է կապը սերունդների միջեւ, ապա քաղաքականության մեջ մտնող նոր սերունդը ստիպված է անհրաժեշտաբար սկսել այն կետից, որը վաղուց անցել են նախորդները՝ կրկնելով նույն սխալները: Որպես կանոն՝ ցանկացած առաջին քաղաքական սերունդը, փորձ չունենալով, առաջնորդվում է ոչ այնքան իրատեսական, գրքային, իդեոլոգիական պատկերացումներով, որոնց հաղթահարումը հաջորդ սերունդների խնդիրն է: 

Հայ ժողովուրդը չի ունեցել արդի իմաստով քաղաքական սերունդ մինչեւ 1880-ականները: 1880- 90-ականներին ձեւավորվեց մեր առաջին քաղաքական սերունդը, որը ժառանգեց երկրորդը՝ մոտավորապես 1900-ականների երկրորդ կեսից: Այս երկրորդ սերնդով էլ, կարելի է ասել, ավարտվեց, ընդհատվեց հայկական քաղաքական ժառանգության շղթան: Նրանց փորձը չփոխանցվեց հաջորդներին: Այսօրվա քաղաքական սերունդներն արդեն ձեւավորվեցին անկախ հենքով եւ ստիպված էին մեծ մասամբ սկսելու այնտեղից, որը վաղուց պետք է անցած լինեինք...

 Յուրաքանչյուր երկրի քաղաքական դաշտը տվյալ երկրի ինքնիշխանության կարեւոր մասն է: Իր բազմազանությամբ, ներքին մրցակցությամբ հանդերձ այն նաեւ միասնություն է, եթե, իհարկե, դրսի ազդեցությունները չափից ավելի չեն՝ աղավաղելու համար այդ միասնությունը: Այնպիսի քաղաքական դաշտի ձեւավորումը, որը ճիշտ արտահայտի տվյալ երկրի շահերը, լինի այդ երկրի հանրային կառուցվածքի քիչ թե շատ ճշգրիտ արտահայտությունը, լինի ինքնակենտրոն, բայց նաեւ բազմազան ու ճկուն, ինքնիշխանության կարեւոր հենարանի դեր խաղա, բարդ, ժամանակատար եւ ծախսատար գործ է: Մենք այսօր էլ չունենք դեռ այդ համակարգը եւ շատ բարդ է այսօրվա  աշխարհում ունենալ: Անկախ Հայաստանի տասնամյակների գոյության պարագայում այսօր կունենայինք նման դաշտ, որն ի զորու կլիներ պատասխանել եթե ոչ բոլոր մարտահրավերներին, ապա գոնե դրանց մեծ մասին:

Վերջին հատվածը՝ հաջորդիվ